CHƯƠNG 6 

VĂN HÓA XÃ HỘI THỜI PHONG KIẾN VỮNG MẠNH

  MỸ THUẬT CỦA VŨ TƯỚNG VÀ HÀO THƯƠNG

  Từ việc thành lập lãnh địa (lãnh thổ do các lãnh chúa trực tiếp cai trị), trật tự phong kiến đã được tạo ra một cách tự nhiên trong từng khu vực. Ba anh hùng Oda Nobunaga (織田信長), Toyotomi Hideyoshi (豊臣秀吉), và Tokugawa Ieyasu (徳川家康) chế độ hóa trật tự phong kiến nầy, và thành lập chính quyền thống nhất trên những lãnh chúa phân tán khắp nơi trong toàn quốc. Đặc biệt là Hideyoshi, ông đã cho thi hành một chính sách gọi là Taikoukenchi (太閤検地) (Thái cáp kiểm địa)[1] để quét sạch tàn tích của chế độ trang viên, xác lập chế độ điền địa theo thể chế phong kiến. Năm 1591 (Tenshou “Thiên Chính” năm 19), ông đã nghiêm khắc phân chia dân theo lí lịch xã hội thành 3 thân phận là  vũ sĩ, đinh nhân (người thành phố) và bách tính (nông dân), và cấm mọi người không được thay đổi thân phận nầy. Hideyoshi đã cho tịch thu đao kiếm, cấm nông dân giữ vũ khí, để chấm dứt việc thay cũ đổi mới do “hạ khắc thượng” gây ra, lấy trật tự giai cấp sĩ, nông, công, thương làm cơ sở, để xác lập chế độ phong kiến do vũ sĩ cai trị. Trong thời đại 3 anh hùng nầy, không khí tự do phóng túng của thời đại trước vẫn còn tồn tại. Về mặt quốc tế, việc giao dịch với các nước trên thế giới được triển khai linh động, khí thế tích cực xoay xở công việc vẫn còn mạnh mẽ, nên trong thế giới văn hóa, thời nầy có những đặc sắc hào hoa không thể thấy được trong thời đại sau khi bế quan tỏa cảng.

  Nếu chia thời đại theo sở tại của chính quyền, ta có thể gọi thời Oda và Toyotomi cuối thế kỷ 16 là thời Azuchi Momoyama (安土桃山)[2] và thời Tokugawa từ thế kỷ 17 là thời Edo. Nhưng về mặt văn hóa sử, từ cuối thế kỷ 16 cho đến những năm Kan-ei (Quảng Vĩnh) giữa thế kỷ 17, khoảng thời gian dài 80 năm nầy có thể gọi chung là thời Momoyama.

  Những người cầm quyền trước thời kỳ bế quan tỏa cảng, đã bãi bỏ những đặc quyền của “za” (座) (tọa: những nhóm thương, công nghiệp độc quyền chế tạo, buôn bán sản phẩm), cho tự do giao dịch trong nước, khuyến khích mậu dịch với ngoại quốc, chế hóa tệ Ooban (大判) (tiền lớn), Koban (小判) (tiền nhỏ), xúc tiến phát triển kinh tế phân phối. Những hào thương mậu dịch với ngoại quốc ở Sakai (境)(thị trấn gần Oosaka), Hakata (博多) (thành phố ở bắc Kyuushuu) đã cộng tác với chính sách nầy. Ở thời đại nầy, văn hóa thành thị chưa được phát triển đầy đủ để có thể được định nghĩa một cách minh bạch. Những tay chủ yếu trong văn hóa Momoyama là những vũ tướng cai trị mới, kế đó là những hào thương hợp tác với vũ sĩ. Với tinh thần hào phóng, hoạt bát không chịu bị ràng buộc bởi những qui tắc, văn hóa thời đại nầy có sức mạnh to lớn khác với văn hóa quí tộc thời xưa, một văn hóa có tính cách cao nhã nhưng yếu đuối, và cũng khác với văn hóa thành thị thời Edo, kích thước nhỏ lại suy đồi.

  Với ý nghĩa đó, kiến trúc thành quách đã phát huy được những đặc trưng của văn hóa thời Momoyama. Lúc vũ sĩ mới xuất hiện, họ còn ở rải rác trong nông thôn, nên thành quách của họ còn thô sơ, phía trước có nhà gác cao, chung quanh nhà đào mương cạn. Họ lấy chiến thuật lập thành trì trên núi hiểm trở để có thể chiến đấu trường kỳ. Nhưng khi lãnh chúa dành được lãnh địa riêng cho mình, họ đã cho cất thành quách trong lãnh địa của mình ở nơi bằng phẳng, có giao thông tiện lợi, và chung quanh đó cho tập trung kẻ dưới với nhà buôn, lập ra thành thị. Quy mô của thành quách trở nên lớn ra, mương vừa rộng lại sâu, quanh thành đấp đá cao, nhà gác cất cao hơn, cửa thành làm vững chắc, ở trung tâm có nhà chính (本丸) (honmaru). Lại còn cất thêm Tenshukaku (天守閣) từ 3 đến 5 tầng (Tenshukaku: nhà gác cao tầng để từ đó có thể nhìn xa, canh chừng bất trắc) để dương cao uy thế quân chủ phong kiến của mình.

  Trong những kiến trúc tự viện từ trước đến nay, đã có những kiến trúc cao tầng như tháp bà, cửa chùa theo dạng thức đại lục, nhưng một kiến trúc cao tầng không có liên quan đến tôn giáo như Tenshukaku, hoàn toàn do sáng chế của người Nhật, là một hiện tượng không có từ trước đến giờ. Quí tộc thời xưa đã tự mình cất chùa chiền có tháp cao vừa để cúng bái, vừa để hãnh diện với tư cách lãnh đạo của mình, vừa giác ngộ quyền thế bé bỏng của mình trước thế giới vô hạn. Ngược lại những vũ tướng ở thời phong kiến vững mạnh nầy, những người đã đốt chùa Hieizan, chùa Negoro (根来) (chùa ở thôn Negoro, một phần của xã Iwade, tỉnh Wakayama ngày nay ), đã có một nỗi vui vô cùng to lớn khi cất những Tenshukaku cao, để nêu uy thế của mình ra bốn phương.

  Điều nầy cho ta thấy sự thụt lùi của tinh thần tôn giáo xảy ra từ thời đại trước đã đến chỗ quyết định, đúng vào lúc những kiến trúc thành quách trở thành chủ lưu thay thế cho kiến trúc tự viện. Những kiến trúc thành quách có qui mô to lớn của thời nầy là thành Azuchi (安土) của Nobunaga, thành Oosaka (大阪), thành Fushimi (伏見) của Hideyoshi (vùng đất có thành Fushimi sau đó được gọi là Momoyama. Tên thời đại Momoyama có nguồn gốc từ đây, Momoyama không phải là tên một địa phương có trước khi Hideyoshi được sinh ra). Có kỷ lục cho thấy thành Azuchi, có Tenshukaku cao 7 tầng. Ngày nay những di tích thành quách sơ kỳ còn lại rất ít. Thành Nagoya có tiếng tâm lớn đã bị cháy mất trong chiến tranh thế giới thứ 2. May mắn thay, thành Hakuro (白鷺) ở Himeji (姫路) (hình 37), một kiệt tác thành quách vẫn còn sót lại.  

Tenshukaku của thành Haruko

  Bước vào thời đại nầy, phái Kanou như đã được nêu lên ở chương trước, đã cố gắng tổng hợp chủ nghĩa màu sắc của tranh Yamatoe cùng với chủ nghĩa cấu thành của tranh mực nước, đã phát huy cách vẽ hoạt bát tươi sáng đầy sức sống, thoát khỏi cách thức giữa chừng mất hồn. Như tranh cây cối (Hinoki) (hình 38) của Eitoku, Eitoku đã vẽ cây cối có thân hình mạnh mẽ trong bình phong to lớn với màu sắc đậm đà. Tranh trên vách ở Chishakuin có hoa hagi (萩) (xa trục thảo) và hoa mồng gà nở rộ đẹp đẽ quanh cây phong (kaede) (楓). Đây là những tác phẩm tối cao của thời đại nầy. Nỗ lực mô tả vẻ đẹp của bông hoa, thảo mộc bằng một cảm giác tươi trẻ mới, là sự tìm ra được một hương vị mới, không có trong Yamatoe cũng như trong tranh mực nước, những tranh hầu như chuyên vẽ phong tục hoặc sơn thủy. Tranh phái Kanou có những cấu đồ to lớn từ trước đến nay không có trong tranh Nhật bản luôn luôn có đặc sắc phong nhã, tế nhị. Hội họa thời đại nầy có một địa vị độc đáo trong lịch sử nghệ thuật.

  Phái Kanou nhờ đó đã được chính quyền mạc phủ Tokugawa bảo hộ và các họa sĩ của phái nầy được coi như là họa sĩ của tướng quân. Rồi cùng với sự cố định hóa trật tự phong kiến, tranh được bảo hộ nầy lần lần mất đi vẻ hào phóng quảng đại của thời Momoyama, sau đó chỉ lập đi lập lại những cách thức cũ kỹ thối nát không có gì thú vị. Họa sĩ đại biểu cuối thời Momoyama, đã không là họa sĩ của tướng quân, mà là Tawaraya Soudatsu (俵屋宗達), một họa sĩ đột nhiên xuất hiện như sao chổi trong những năm Kan-ei.

Tranh cây cối ở bình phong 

  Soudatsu giao du với quí tộc Kyouto như Karasuma Mitsuhiro (烏丸光宏) (quí tộc, học giả thi văn thời Edo sơ kỳ), nhận kích thích từ nghệ thuật quí tộc xưa, và đã học được mức cao siêu trong nghệ thuật công nghệ lỗi lạc Hon-ami Kouetsu (本阿弥光悦), đã xuất sắc thể hiện vẻ đẹp cổ điển tráng lệ của tranh Yamatoe theo cảm giác của thời đại mới. Họa sĩ nầy đã để lại một số tác phẩm trác tuyệt như tranh bình phong Genji (hình 39), và một số tác phẩm khác. Tuy đề tài của tác phẩm phần nhiều lấy từ tranh cuốn hoặc truyện xưa, nhưng cách thể hiện đã triệt để theo chủ nghĩa trang sức của thời đại mới không có trong nghệ thuật xưa. Không rõ Soudatsu sinh ra từ giới nào, nhưng có học thuyết cho rằng từ một hào thương tên Kawaraya nghề dệt vải theo cách thức nhà Đường. Nếu thật vậy, đây là một chứng cớ mạnh mẽ giải thích cảm giác tạo hình có tính cách trang sức của họa sĩ nầy. Tranh của Soudatsu không có tính võ tướng, ngược lại có tính quí tộc, khác với tranh của phái Kanou, nhưng ở điểm hào hoa, rõ rệt thừa kế tinh thần hùng tráng của thời Momoyama. Là một họa sĩ có cá tính tươi trẻ, cùng với Sesshuu, tuy đối chọi về cách vẽ, xứng đáng là 2 cự tinh trong lịch sử hội họa Nhật Bản.

  Thời Momoyama như đã nói ở trên, vừa hãnh diện được đó là thời đại hào tráng, mặt khác lại có khuynh hướng mâu thuẫn tìm thú trong yên lặng, uống rượu tiêu buồn. Vũ tướng và hào thương đã tập trung hết tinh lực của mình vào những hoạt động thế tục, mặt khác lại muốn tìm một hoàn cảnh khác có tính phản động. Touhaku (等伯) người vẽ tranh trên cửa phòng của viện Chishaku (知積院), có bản lãnh trong tranh mực nước, đã vẽ tranh rừng tùng ở kinh đô trong sương mưa (hình 40), một kiệt tác đơn sơ đạm bạc cho thấy rõ điều nói ở trên.

          Trang Genji Monogatari của Sodatrsu                    Tranh rừng tùng ở Tohoku   

  Vũ tướng và hào thương ở thời đại nầy, trong những cuộc đàm đạo về chính trị và thương mại, thường mở ra hội trà, nghe tiếng nước lách tách trong lò, ở  phòng trà riêng biệt yên tĩnh, say đắm trong tính cách phong lưu của chén trà. Người trong thành phố Sakai (thành phố ở phủ Oosaka) tên Sen Rikyuu (千利休) được Hideyoshi bảo trợ, đã tổ chức hóa nghi lễ uống trà, lập ra “Trà đạo” được cũng nhờ bối cảnh có nhu cầu xã hội như trên. Hideyoshi đã cất ra phòng trà bọc vàng, đúng như sở thích của “người nghèo gặp thế”. Tuy nhiên, thưởng thức “wabi cha (trà tiêu khiển)” (わび茶) trong những phòng trà gọi là yamazato (山里) (thôn núi) cách biệt với thế tục, cất trong vùng cây cối lặng lẽ có cảm giác như ở thôn núi, được thích hơn. Đấy là một khuôn mặt khác biệt của văn hóa thời Momoyama.

  Sarugaku, tranh phái Kanou, cả 2, trong thời đại Edo đã trở thành cứng nhắc, theo cách thức cũ kỹ không có sinh khí như thời trước. Trà đạo cũng vậy, đã bị hình thức hóa ở thời Edo dưới chế độ gia truyền độc quyền. Vì thế ngày nay trà đạo chỉ được coi là một phương tiện tiêu khiển thời giờ của giai cấp nhàn nhã. Ít nhất thời Momoyama, nước trà không có tính chất đó. Những văn kiện truyền lại nội dung của nước trà phần nhiều do những dòng gia truyền độc quyền viết lại nên khó tin được. Việc phục nguyên rõ rệt lại cách thức uống trà thời sơ kỳ thật khó, nhưng những kiến trúc nhà trà, vườn trà còn lại, vẫn còn giữ được hình dáng ngày xưa.

   Phòng trà của Rikyuu                                               Katsura Rikyuu  

  Tỉ dụ như Myoukian (妙嬉庵) (Diệu hỉ am), nhà chờ lộp tranh (hình 41), kiểu Rikyuu thích, ở Yamazaki (山崎) có hình dáng bề ngoài như một nhà tranh của nông gia, bên trong có phòng trà khoảng 2 chiếu (khoảng 3.3m2) có vẻ thô sơ chật hẹp, nhưng trần nhà có cấu tạo phức tạp, cùng với những sấp xếp tế nhị quanh phòng. Cấu tạo lập thể khéo léo nầy khiến người đến, cảm thấy rộng rãi như không có bờ bến trong thế giới nhỏ bé 2 chiếu nầy. Đúng đây là một kiến trúc đáng chú ý, vì ở đó ta có thể thấy được sáng kiến công phu xuất sắc mà từ trước đến nay không có.

  Trong những kiến trúc “thành Fushimi” (伏見) hoặc “Juraku no tei” (dinh thự tráng lệ do Toyotomi Hideyoshi cho cất ra ở Kyouto) được coi như là di tích của thời Momoyama, ta có thể thấy được sở thích những vật lộng lẫy của những người thời nầy. Những kiến trúc lưu hành thời nầy có nhiều điêu khắc trang sức cho mặt ngoài và mặt trong, cùng với những tranh vẽ hoa lệ ở cửa phòng hoặc ở bình phong làm vui mắt người xem. Và cuối cùng một kiến trúc đầy trang sức như “Nikkou Toushougu” (日光東照宮), một kiến trúc quên vẻ đẹp cân bằng trong cấu đồ, đã được hoàn thành vào thời Tokugawa Iemitsu (徳川家光). Mặt khác, phòng trà như đã nói ở trên cũng được tạo ra trong thời đại nầy. Đây là những kiến trúc đặt sinh mệnh trên cấu trúc thuần túy kiến trúc và trên tính thực dụng “để uống trà”. Tính cách 2 mặt của thời đại nầy là kết quả của một cân bằng kiện toàn, ngăn chận được trụy lạc toàn diện trong kiến trúc Nhật bản. 

Vườn hoa ở Shugakuin Rikyuu

  Kiến trúc nầy được cất ra hết sức công phu trong vườn hoa thưởng ngoạn, là một tài sản văn hóa độc đáo của Nhật bản đáng hãnh diện với thế giới. Đây là kiến trúc do thân vương Toshihito (智仁) và Toshitada (智忠) cho xây từ những năm “Genwa” đến “Kan-ei” (đầu thế kỷ 17) . Vẻ đẹp của văn hóa quí tộc thời xưa đã được sử dụng hết sức phong phú ở đây. Điểm nầy giống với tình trạng của tranh Soudatsu. Thêm vào đó, sơn trang “Shuugakuin Rikyuu” (修学院離宮) (hình 43) do thiên hoàng “Go Suibi” (後水備) cho cất ra, để nhìn những núi vùng “Rakuhoku” (洛北) (Lạc Bắc)(vùng phía bắc Kyouto), đã là một vườn thưởng ngoạn có quan cảnh hùng vĩ, hiếm có ở đất Nhật nhỏ hẹp nầy. Đây có lẽ là những công tích cuối cùng mà con cháu của quí tộc thời xưa đã cống hiến được cho công tác sáng tạo văn hóa Nhật Bản, bằng cách tiết ra những tinh túy truyền thống của văn hóa thời xưa. Nhưng những điều nầy từ Katsura rikyuu đến Soudatsu, những dạng thức trác tuyệt đó chỉ có trong một đời, và đã không phải là một khởi điểm cho một phát triển cao hơn. Tính cách quí tộc xưa cũ đã thiếu tính thích ứng để được phát triển ra thành văn hóa thời Edo.  

  NHỮNG TIẾP XÚC ĐẦU TIÊN VỚI VĂN HÓA TÂY PHƯƠNG  

Trang bình phong vẻ thuyền Bồ Đào Nha
 

  Văn hóa Momoyama như đã nói ở phần trên có đặc sắc là đã sinh ra dạng thức Nhật Bản theo những yêu cầu trong sinh hoạt của người Nhật. Văn hóa nầy đã thoát ra khỏi những dạng thức Trung Quốc, du nhập từ Tống, Nguyên, và Minh. Có một điều không thể bỏ qua được là song song với tình thế nầy đã có những du nhập văn hóa Âu châu, những nơi mà từ trước đến nay Nhật đã hoàn toàn không có giao thiệp. Thế lực hướng đông của Âu châu, chủ yếu là Bồ Đào Nha, cuối cùng vào năm 1543, đã gây ra việc tàu Bồ Đào Nha trôi dạt đến Tanegashima (種子島) (đảo ở phía Nam Nhật Bản), và vào năm 1549 (năm Tenmon (Thiên Văn thứ 18), nhà truyền giáo Francisco Zaviel đã bước lên đất Nhật. Đây là cuộc tiếp xúc đầu tiên giửa Nhật với Tây phương. Từ đó khoảng 100 năm, cho đến lúc bế quan tỏa cảng, người Bồ Đào Nha (thời đó gọi là người Nanban (người man rợ từ phương Nam) ) qua mậu dịch và truyền đạo, đã truyền bá sang Nhật những văn hóa vật chất của Tây phương trong đó có súng, cùng với văn hóa tinh thần của đạo Thiên Chúa (thời đó được gọi là Kirishitan) (hình 44). Rồi sau đó tàu Tây Ban Nha, tàu Hòa Lan, Anh lần lược đến mở giao thông với Nhật. Lúc nầy là lúc Hideyoshi đưa binh sang Triều Tiên, lập kế hoạch chinh phục đảo Luxon của Philipine, đưa tàu Shuin (朱印) (chu ấn)[3] mậu dịch với vùng biển phía nam. Trong vòng một thế kỷ, Nhật Bản đã có một không khí phóng khoáng có tính cách quốc tế chưa có bao giờ.

  Qua những giao thương với người Âu châu, người Nhật được biết rằng ngoài Đường (Trung Quốc) và Thiên Vực (Ấn Độ) có một thế giới văn minh gọi là Tây phương, và từ đó người Nhật mới bắt đầu đưa mắt ra toàn thế giới. Nobunaga, Hideyoshi, Ieyasu đã nhìn địa cầu giấy cùng với bản đồ thế giới và biết được vị trí của Nhật trên thế giới. Sau thời đại nầy thế giới quan của ngườI Nhật đã thay đổi hẳn ở điểm nầy.

  Nhiều yếu tố có tính cách Tây phương một ngày nào đó đã xen vào đời sống hằng ngày của người Nhật. Những danh từ như Boushi (nón), Zubon (quần), kappa (tơi), Shindai (giường), Isu (ghế), Gankyou (kính mắt), Tokei (đồng hồ), Tabako (thuốc lá) tuy sau đó có một số đã biến mất trong thời Edo, đã bám chặt vào đời sống của người Nhật. Ngày nay trong tiếng Nhật có những chữ như Sarasa (vải màu), Pan (bánh mì), Rasha (nỉ), Birodo (nhung) là những chữ có nguồn gốc từ tiếng Bồ Đào Nha, những tiếng còn sót lại từ thời đại du nhập văn hóa Nam man.

  Về mặt tinh thần cũng vậy, người Nhật đã được dạy cho nhiều điều mới lạ mà từ trước đến nay chưa biết. Đạo Kirishitan đã thuyết giáo tín ngưỡng đến thượng đế duy nhất, tuyệt đối đã làm người Nhật kinh dị, vì người Nhật tin ở đạo có nhiều thần hoặc chỉ biết đạo cái gì cũng là thần (Hanshinkyou (汎神教) (phàm Thần đạo)). Cùng với việc đó người Nhật cũng được thuyết về đạo đức một chồng một vợ, điều nầy đã gây ra xúc động to lớn. Ngày xưa Phật giáo đã đến từ Trung Quốc, nhưng Phật giáo đã đến Nhật do những yêu cầu có tính chủ thể của giai cấp cai trị, không có quan hệ gì với giáo đoàn ở Trung Quốc, cho nên đạo nầy đã được tiếp thu từ trên đến dưới. Khác lại, Kirishitan đã do những nhà truyền giáo của giáo đoàn Thiên Chúa ở Âu châu, tích cực từ ngoài đem vào. Những người nầy đã truyền đạo trực tiếp đến dân chúng, và trong một khoảng thời gian ngắn đã có được một số tín đồ đông đúc. Những tín đồ nầy, để giữ đúng nghi thức của tôn giáo, đã có tập quán dùng tuần lễ và dương lịch. Cùng với hoạt động truyền giáo, giáo dục đạo Thiên Chúa đã được thực thi ở trường học hoặc ở nơi tu nghiệp. Chữ Latin đã được dùng để dịch sách Thiên Chúa, và Nhật Bản cổ điển cùng với tự điển tiếng Nhật đã được xuất bản ra (bản Kirishitan) (hình 45). Tranh sơn dầu, tranh bản đồng được giới thiệu đến, kịch tôn giáo và nhạc Tây phương được trình diễn trong những buổI họp của tín đồ. Tuy phạm vi nầy không to lớn nhưng cũng đủ cho ta thấy trong một góc nhỏ ở nước Nhật thời nầy, xã hội Nhật Bản đã tiếp xúc nhiều mặt với văn hóa Tây phương.  

Từ điển tiếng Nhật Kirisitan

  Giao thiệp với văn hóa Tây phương tuy chỉ có trong một thời gian ngắn, cũng đủ để tầm mắt của người Nhật rộng ra, đó là một thu hoạch lớn lao nhất của thời đại nầy. Năm 1585 (Tenshou năm thứ13) Oomura (大村), Arima (有馬), Ootomo (大友), 3 lãnh chúa ở Kyuushuu đã được phái sang Âu châu, những người nầy đã mang tặng giáo hoàng Roma tranh bình phong của phái Kanou vẽ phong cảnh núi Azuchi. Tuy không có dấu vết rằng tranh nầy có ảnh hưởng trong mỹ thuật Tây phương, nhưng nó cho thấy việc giao thiệp văn hóa giửa Nhật và Tây phương không nhất thiết chỉ có một chiều. Có thể nói đây là một ngoại tiến văn hóa trước khi tranh Ukiyoe (浮世絵) của Nhật gây ảnh hưởng đến phái ấn tượng vào hậu kỳ thế kỷ 19.

  SỰ CỐ ĐỊNH CỦA TRẬT TỰ PHONG KIẾN, ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO ÁP ĐẢO GIỚI TƯ TƯỞNG

  Cấu tạo căn bản của xã hội phong kiến mặc dầu đã được thiết lập, nhưng các lãnh chúa (大名) (Daimyou) từ thời chiến quốc vẫn còn có thực lực chưa thể coi thường được. Xã hội chưa được cố định, không khí tích cực có tính cách thời đại của thời Momoyama, đến đời tướng quân thứ 3, Tokugawa Iemitsu, đã bắt đầu có biến chứng. Mạc phủ với tư cách chính phủ trung ương, có quyền thế không lay động được. Các lãnh chúa, đồng liêu của họ Tokuguwa ngày trước, giờ đây đã trở thành thần hạ, phục tùng mạc phủ. Khí phách “hạ khắc thượng” không còn dấu vết. Trật tự căn bản của xã hội được củng cố không thể lung lay được, đại diện bằng việc phân chia 4 giai cấp “sĩ nông công thương”.

  Trật tự giai cấp nầy đã vẽ ra một ranh giới không thể vượt qua giữa giai cấp cai trị “vũ sĩ” với giai cấp bị cai trị “hyakushou” (百姓) (nông dân) và “chounin” (町人) (người đô thành làm công thương) để bảo đảm thu hoạch của vũ sĩ qua niên cống, thuế hiện vật có thuế suất cao đánh lên nông dân, những người trực tiếp sản xuất. Dưới hyakushou và chounin có 2 giai cấp hạ tiện gọi là Eta (uế đa) và Hinin (非人) (phi nhân). Quan hệ trên dưới nầy không những chỉ có giữa các giai cấp, mà tất cả mọi liên hệ con người đều có trật tự trên dưới, tôn ti. Trong giai cấp vũ sĩ đương nhiên có quan hệ chủ tùng, ở thường dân có honkei (本家) (nhà chính) và bekkei (別家) (nhà chia), ở thương gia có chủ và người làm thuê, ở nông thôn có địa chủ và tá điền, ở thành thị có chủ nhà và người mướn tiệm v.v… bất cứ đâu cũng có trên dưới, tôn ti, thậm chí trong gia đình giữa cha con, chồng vợ, anh em đều có phân biệt.

  Từ thời Muromachi địa vị của phụ nữ lần lần bị tụt lùi, đến thời Edo, sự tụt lùi đạt đến mức cực đoan qua nguyên tắc hôn nhân “làm dâu”. Về cấu tạo căn bản của xã hội, thời đại nầy được coi là xã hội phong kiến cổ điển, nhưng về quan hệ gia đình, nên so sánh với chế độ nô lệ cổ điển của Hy lạp và La mã thì đúng hơn. Trường hợp của nông dân và thương nhân hạ tầng, hơi khác vì vợ chồng con cái đều phải cùng làm việc thì mới sống được. Ở những gia đình mà gia trưởng có một tài sản cố định như vũ sĩ có bổng lộc, thương nhân có tiệm, nông dân có đất, gia trưởng có quyền uy thừa kế duy nhất, quyền uy nầy có tính cách tuyệt đối, cưỡng chế mọi ngườI trong gia đình lệ thuộc vào.

  Người vợ trong hôn nhân làm dâu, khi kết hôn sẽ đến nhà chồng với thân phận đáng tội nghiệp. Vợ không có một quyền lợi nào đối với tài sản của nhà chồng. Dâu không phải là vợ của người chồng mà là dâu của nhà chồng, không thể tránh khỏi áp lực của cha chồng hoặc mẹ chồng, những đại biểu quyền uy nhà chồng. Những phóng túng về tình dục của chồng được xã hội thừa nhận, đôi khi được khuyến khích, mặc khác vợ có nhiệm vụ giữ trinh thục với chồng, tội gian thông của vợ bị coi là trọng tội, đáng chết. Kết quả của việc công nhận “một chồng nhiều vợ” đã tạo ra một thân phận là “thiếp” ngoài vợ chính. Thiếp cũng như vợ chính đều có nhiệm vụ trinh thục với chồng, nhưng khác với việc nhiều vợ thời xưa, thiếp bị khinh miệt và có thân phận hạ tiện như kẻ ở đợ.

  Đó là cách thức của xã hội phong kiến nhằm duy trì quan hệ căn bản giữa vũ sĩ và nông dân, để vũ sĩ có thể thu hoạch từ nông dân một cách trường cửu qua quan hệ phục tùng vô điều kiện của người dưới đối với người trên. Trật tự trên dưới, tôn ti nầy đã được tổ chức hóa ở mọi tầng lớp trong xã hội. Quan hệ chủ tùng trong giai cấp vũ sĩ, so sánh với thời vũ sĩ có chân đứng ở nông thôn, không có thay đổi căn bản trên quan hệ giữa “ơn” của chủ quân với “bổng công” (trả ơn) của gia thần. Nhưng sức quản lý của chủ quân đã trở nên hết sức mạnh mẽ vì đại đa số vũ sĩ ngoài lãnh chúa ra, sống ở thành thị, họ đã biến thành những người tiêu phí có lương bổng bằng lúa gạo, do đó họ đã mất đi thực lực đối kháng với chủ quân.

  Như sẽ nói ở phần sau, do tích lũy dư dã của dân đô thành và sự thiếu thốn tài chính của vũ sĩ, trên thực chất quan hệ tôn ti giữa vũ sĩ và thường dân giảm đi. Tình cảm gia đình được bảo trì dưới quan hệ thân hòa, vượt qua quan hệ quyền lực. Trật tự trên dưới, tôn ti của thời đại nầy không nhất thiết đã chi phối mọi việc trong sinh hoạt con người. Nhưng cấu tạo căn bản của xã hội phong kiến rốt cuộc đã giới hạn hoạt động của con người trong một khung hẹp. Tư tưởng để chính đáng hóa quan hệ xã hội nầy là Nho giáo, nhất là đạo đức của phái Chu Tử, đã chiếm một địa vị to lớn trong giới tư tưởng của thời đại nầy.

  Giới cần lao dân chúng vừa mới lập được tổ chức hương thôn, chưa kịp bắt đầu hướng sang việc nâng cao địa vị xã hội, thì đã bị giai cấp cai trị mới đóng đinh dưới một chế độ quản lý mãnh liệt, nên rốt cuộc chỉ biết tiếp tục tin vào Thần Phật như từ xưa đến nay. Những lãnh chúa thời chiến quốc, những người từ dưới leo lên giai cấp cai trị, mà trên đỉnh là 3 anh hùng, đã là những người không tin vào quyền uy của Thần Phật, cũng không có lòng tôn trọng đạo đức trên giấy của Nho giáo. Tokugawa Ieyasu mời Fujiwara Seika (藤原惺窩), học giả phái Chu Tử, dùng Hayashi Razan (林羅山) của phái đó, cho thiền tăng Suuden (崇伝), và tăng Tenkai (天海) đạo thiên đài làm cố vấn, chỉ vì theo tập quán của những người cai trị có từ thời Muromachi, và từ đó đã dùng những học giả ngũ sơn[4], chớ không phải vì tin ở Thiền tôn hoặc Nho giáo.

  Trật tự phong kiến đã được cố định. Cùng với những đòi hỏi về học vấn trong xã hội đang lên cao, Nho giáo nhất là học phái Chu Tử đã được ý thức là một học thuyết hữu hiệu trong việc duy trì xã hội phong kiến về mặt luân lý. Từ thời tướng quân thứ 5, Tsunayoshi (綱吉), chính sách văn trị được áp dụng, bỏ cách chính trị vũ đoán như từ trước đến nay. Từ đó mạc phủ đã tích cực khuyến khích Nho học, cho Nobuatsu (信篤), cháu của Razan (dòng Hayashi), làm tổng trưởng đại học, dời tư thục của ông ta sang Shouheizaka (昌平坂), vùng Yujima (湯島), Toukyou để đào tạo học sinh. Nhưng điều nầy chỉ là một bảo hộ đặc biệt cho dòng Hayashi. Trường Shouheizaka trở thành học phủ của giới quan lại sau khi Matsudaira Sadanobu[5] (定信) ra lịnh cấm học những học thuyết khác với Chu Tử học vào năm 1790 (Kansei năm thứ 2). Từ đó Chu Tử học được công nhận là học thuyết duy nhất của giới quan lại mạc phủ. Chu Tử học, đại biểu cho Nho học, đã được coi là triết học chính thống trong xã hội phong kiến.

  Lý luận của Chu Tử học đặt trên nguyên lý vô biện chứng (hình nhi thượng) lấy đối lập hai chiều (nhị nguyên) của thiên địa, âm dương làm căn bản cho trật tự trên dưới, tôn ti trong xã hội con người. Lý luận nầy, đối với giới cai trị thời phong kiến là tư tưởng hết sức tiện nghi. Hayashi Razan công kích Kirishitan với lý do là Kirishitan bảo rằng trái đất tròn, và nếu trái đất tròn làm gì có quan hệ trên dưới giữa thiên địa. Trường hợp có hai người, nếu không có tôn ti giữa họ, thì họ sẽ nắm biếu nhau và trật tự không thể duy trì được. Quân thần, phụ tử, phu phụ tất cả đều phải theo trật tự trên dưới, tôn ti và người dưới vâng theo người trên thì thiên hạ mới được thái bình. Chu Tử học đã có một nội dung đáp ứng được những yêu cầu chính trị của giới cai trị phong kiến.

  Văn kiện về đạo đức trong sinh hoạt hằng ngày, điển hình là quyển Yamato zokukun (大和俗訓) (Đại hòa tục huấn) của Kaibara Ekiken (貝原益軒) và những sách thông tục giáo huấn khác. Những sách nầy đã dạy rằng không có tội bất trung nào hơn là phê phán quân chủ, ngoài những người ở địa vị đặc biệt không ai có quyền phê phán chính trị quốc gia. Lại có chỗ dạy rằng hết lòng hiếu thảo với cha mẹ, nâng giúp huynh trưởng là căn bản của đạo đức con người. Đặc biệt đáng chú ý nhất là giáo huấn liên quan đến phụ nữ.

  Ở phụ nữ có 7 điều gọi là “thất khứ”, nếu phụ nữ phạm 1 trong 7 điều nầy, bị ly hôn cũng không oán trách được. Không con, hoặc bịnh tật là những điều ngoài ý muốn, phụ nữ được giáo huấn lập đi lập lại rằng không được ghen ghét, nhiều lời, phận làm dâu phải coi trọng và nghe lời cha mẹ chồng hơn cả cha mẹ mình, dẫu cha mẹ chồng không thương yêu mình chăng nữa cũng không được hận thù, coi chồng như chủ nhân của mình, dẫu chồng có sai lầm, cũng không được hận thù ghen ghét. Những giáo huấn nầy đã giảng dạy phụ nữ tùy thuộc, nô lệ vào gia đình chồng. Sách Onna Daigaku (女大学) (Nữ Đại học) một sách có tiếng, do một người nào đó mượn giáo huấn của Ekiken viết ra, không những chỉ có tính cách giáo huấn phụ nữ, mà đã đề ra đạo đức phụ nữ, tượng trưng lập trường lệ thuộc của phụ nữ ở mọi giai cấp trong xã hội phong kiến.

  Tóm lại, những giáo huấn của Ekiken trong đạo đức hằng ngày, không phải là cách suy nghĩ đặc biệt của Chu Tử học hoặc một học phái nào đó, mà là một quy phạm đạo đức chung, tổng quát trong giáo dục, học vấn phong kiến, gồm chung Nho học và Quốc học. Tư tưởng nầy, ít nhất ngoài mặt đã công nhiên chi phối giới tư tưởng thời nầy, là điểm khác biệt lớn của xã hội phong kiến khác với xã hội cũ xưa.

  Nhưng tất cả tư tưởng của xã hội phong kiến không nhất thiết được thành hình theo tiện nghi của giai cấp cai trị. Ở xã hội phong kiến, có mâu thuẫn, có phát triển. Giới tư tưởng cũng vậy, không phải lúc nào cũng bị đình trệ. Những phản kháng với chủ nghĩa nghiêm trang, phi nhân của Chu Tử, trước nhất xảy ra trong nội bộ Nho học. Học phái phục cổ nổi lên, tìm cách quay lại những dạy bảo của Khổng Tử, Mạnh Tử, bỏ đi lý luận có tính cách triết học Phật giáo của Chu Tử.

  Trước hết, Yamaga Sokou (山鹿素行) đã viết Shougyou youroku (聖教要録) (Thánh giáo yếu lục) phủ định Chu Tử học, kế đến Itou Jinsai (伊藤仁斎), xuất thân ở Kyouto đã đề xướng triết học “nhất nguyên luận” (một chiều) thay thế cho thuyết “lý khí nhị nguyên” của Chu Tử học, và lập ra học phái Horikawa (堀川). Sau đó Ogyuu Sorai (荻生徂徠) đề xướng Kobunjigaku (古文辞学) (Cổ văn tự học), lập ra học phái Ken-en,chống lại với học phái Horikawa.

  3 học phái phục cổ nầy tuy có lý luận triết học khác nhau, nhưng đã cùng tôn trọng sự thực hơn những lý luận không không. Sokou đã lập ra “Vũ sĩ đạo học” dạy những điều vũ sĩ cần tu dưỡng trong xã hội thái bình. Jinsai sống hào hoa trong giới hào thương Kyouto, Sorai làm cố vấn cho tướng quân đời thứ 8, Yoshimune (吉宗), hợp tác với chính sách củng cố trật tự phong kiến. Những người nầy tuy có khác nhau trong lập trường xã hội, nhưng giống nhau ở chỗ có chủ trương tư tưởng, đã là mầm móng cho cách thức suy nghĩ hiện đại.

  Những người khác như Nakae Touju (中江藤樹), học giả chuyển từ Chu Tử học sang “Dương Minh học” hoặc Kumazawa Banzan (熊沢蕃山), người cùng môn, đã chủ trương tính đặc thù của phong thổ Nhật Bản, từ đó luận về sự cần thiết của một nền giáo dục, học vấn đặc thù của Nhật Bản. Và Tominaga Nakamoto (富永仲基) đã là một học giả triệt để theo hướng của Banzan dạy.

  Nakamoto là học giả Nho giáo, học ở Kaitokudou (懐徳堂) (ở Oosaka) đã lớn tiếng rằng Nho giáo là đạo của Trung Quốc xưa, Phật giáo là đạo của Ấn Độ xưa, Thần giáo là đạo của Nhật xưa, không phải là đạo của Nhật ngày nay. Những học giả phục cổ và học giả phái Dương Minh tuy đã thoát ra khỏi uy lực của Chu Tử học nhưng vẫn ở trong khung khổ của Nho giáo, một mình Nakamoto đã có tự giác cần phải sáng tạo ra một triết học mới, hợp với hiện thực lịch sử, bỏ những thành kiến cũ. Tuy chủ trương nầy không có nội dung tích cực, nhưng đã là một lý luận dọn đường cho tư tưởng mới, phi Nho giáo.

  Thần đạo thời nầy, phái kết hợp với Nho giáo gọi là “Nho gia thần đạo” có ưu thế. Tuy vậy vẫn có người từ một lập trường đặc thù, phê phán kịch liệt tư tưởng Nho giáo.

  Masuho Zankou (増穂残口), có kinh nghiệm trong sinh hoạt dân chúng bình dân, đã chỉ trích đạo đức Nho giáo đặt nặng trên nghi lễ hình thức, không tôn trọng nhân tình, điển hình là những hôn nhân không có yêu đương đã làm cho nhiều người trở nên bất hạnh, và chủ trương hôn nhân cần đặt trên yêu đương. Zankou còn chủ trương rằng dẫu bị giết vì tội gian thông đi nữa, cũng nên quán triệt với tình ái chân thật của mình, và cho rằng tư tưởng nam tôn nữ ti là tư tưởng của Trung Quốc, trong Thần đạo Nhật Bản nam nữ có lập trường bình đẳng. Nhưng tiếc là ý thức nầy, lấy sinh hoạt tập quán thời xưa làm quy phạm để phê phán đạo đức phong kiến, có nhiều chỗ giống nhau với tư tưởng của các học giả quốc học phục cổ Thần đạo về sau.

  Một thủ đoạn dùng để cấm chế Kirishitan là chế độ “terauke” (寺請), bắt toàn dân bố thí chùa chiền. Kết quả của việc nầy đã cho Phật giáo một địa vị như là quốc giáo. Bảo hộ chính trị nầy đã làm tăng lữ trụy lạc, gây ra đình trệ trong tư tưởng. Thời Edo, Phật giáo có thế lực to lớn trong xã hội, nhưng trong giới tư tưởng đã hoàn toàn vô lực, biến thành một tín ngưỡng ngu dân. Vào thế kỷ 17, tăng Ẩn Nguyên người Minh, phái Thiền tôn đến truyền Oubakushu (黄檗宗) (Hoàng bích tôn), ngoài ra không một tôn phái nào khác được lập ra. Cùng với việc biến tín ngưỡng trở nên thấp hèn, mỹ thuật Phật giáo hầu như không có một tác phẩm nào có giá trị. Duy nhất vào thời nầy, những tượng phật đầy cá tính với một số lượng to lớn đã được khắc ra ở mọi nơi trong nước Nhật khi tăng Enkuu (円空) đi du lịch qua đó, là những tác phẩm sáng lạng trong lịch sử mỹ thuật Phật giáo Nhật Bản (hình 46).

  Thịnh vượng của Nho học đã hiện ra với hình thái là làm thay đổi vị trí mà Phật giáo đã giữ từ trước đến nay. Phật giáo dạy về hậu thế hoặc về xuất gia (trong thực tế cầu những lợi ích hiện thế), ngược lại Nho giáo thuyết về đạo đức và triết lý của hiện thế, thực chất có tính chất chủ nghĩa hiện thực. Nho giáo đối với kẻ bị cai trị, giảng việc phục tùng vô điều kiện, đồng thời đối với kẻ cầm quyền, thuyết những điều cần phải giữ của người cai trị. Cùng với việc thịnh vượng của Nho học, học môn “kinh thế tế dân”, ngành chính trị học và kinh tế học ngày nay, cũng trở thành phổ thông.  

Hình tường Phật của Enkuu

  Trong xã hội phong kiến mà chủ nghĩa trọng nông có ý nghĩa như trên, đời sống của nông dân đã bị kềm chế ở mức độ thấp kém chỉ vừa đủ để duy trì sức sản xuất trở lại. Những người cầm quyền đã không ngừng can thiệp vào đời sống hằng ngày của nông dân, như ra huấn thị không được ăn mặc đồ lụa, phải bỏ vợ nếu vợ uống trà v.v… Dẫu không bị người cầm quyền cưỡng chế đi nữa, với những bốc lột từ trên, để sinh hoạt không bị đổ vỡ trong nền kinh tế hàng hóa, nông dân phải chịu một mức sống thấp kém tàn tệ, trong khi phải làm việc như súc vật. Thời Edo văn hóa thường dân rất thịnh vượng, nhưng đây chỉ là văn hóa của dân đô thành. Những người cần lao đầu tắt mặt tối ở nông thôn, không có một phát triển văn hóa mới nào đáng kể. Trong thời xã hội phong kiến bành trướng, văn hóa không tập trung ở thành thị, và năng lượng thúc đẩy lịch sử tiến bộ có thể nói là xuất phát từ nông thôn, nhưng đến thời Edo khoảng cách giữa nông thôn và thành thị đã rộng ra.

  HỌC VẤN THỊNH HÀNH VÀ GIÁO DỤC PHỔ CẬP

  Không những chỉ Nho học,học vấn thời nầy cũng rất thịnh hành. Một là sử học, sử học lúc nầy có 2 chương trình tu sử đại qui mô trong dòng Hayashi và dòng Tokugawa ở Mito (水戸).

  Sự nghiệp tu sử của dòng Hayashi bắt đầu từ thời Razan, đến đời con Shunsai, 310 quyển “Honchoutsuugan” (本朝通鑑) (Bản triều thông giám) được hoàn thành. Công việc tu sử ở Mito do lãnh chúa Mitsukuni (光圀) lập kế hoạch, dùng nhiều quan sứ biên soạn và đến năm 1699 (Nguyên Lục năm thứ 12) , một phần của bản kỷ (本紀) (Hongi) và liệt truyện (列伝) (Retsuden) đã được chuẩn bị xong. Sau đó sự nghiệp nầy vẫn được tiếp tục, đến năm 1906 (Minh trị 39) tập “Dai Nihonshi” (大日本史) (Đại Nhật Bản sử) được hoàn thành, bao gồm 397 quyển. Đây là một sự nghiệp văn hóa dài hạn, to lớn chưa có từ trước đến nay. Sách do học giả Nho học viết nên có nhiều luận lý đặt căn bản trên danh phận Nho giáo. Tuy vậy thái độ viết sử dựa vào điều tra sử thật, rất quán triệt. Ngoài phần thần thoại không có căn cứ, những phần ký thuật căn cứ vào tài liệu lịch sử đều được chú ký. Điều nầy cho thấy rõ rệt đã có tinh thần nghiên cứu lịch sử với tính cách khoa học vào thời nầy.

  Arai Hakuseki (新井白石), bộ hạ thi hành chính sách văn trị của 2 tướng quân đời thứ 6, Ienobu (家宣), và đời thứ 7, Ietsugu (家継), là một sử gia để lại nhiều thành quả xuất sắc. Trong Tokushi yoron (読史余論) (Đọc sử dư luận), Hakuseki lần đầu tiên đã chia lịch sử Nhật ra nhiều thời đại một cách hợp lý. Tác phẩm Koshitsuu (古史通) (Cổ sử thông) tìm cách giải thích hợp lý những chuyện thần thoại, bằng cách coi những chuyện nầy là những tỉ dụ lịch sử, tác phẩm Hankanfu (Phiên hàn phổ) viết về sử của các phiên (lãnh địa của các lãnh chúa) là những tác phẩm xuất sắc.

  Sau sử là nông học. Để duy trì và tăng cường sức sản xuất nông nghiệp, ngoài những nâng đỡ bằng chính sách, cần có những nghiên cứu kỹ thuật canh nông hợp khoa học. Quyển “Nougyou zensho” (農業全書) (Nông nghiệp toàn thư) của Miyazaki Yasusada (宮崎安貞) là một thành quả của những nỗ lực về học vấn theo nhu cầu của xã hội.  

Giáo dục sơ đẳng Teragoya

  Học vấn thời nầy thịnh hành là kết quả của những yêu cầu về văn hóa cao lên trong lúc thái bình. Thời trước, chỉ có chùa chiền là cơ sở giáo dục có tổ chức, nên muốn giáo dục con cái phải gởi con cái vào chùa. Thời nầy có thầy ở terakoya (寺子屋) (giáo dục sơ đẳng) dạy đọc sách, viết chữ (hình 47). Nhờ đó, giáo dục được phổ biến trong dân gian.

  Ở Nhật, từ trước đến nay tuy có một số sách về Phật điển hoặc một vài sách khác đã được xuất bản bằng ấn loát ở Heijoukyou hoặc ở “ngũ sơn” vùng Kyouto nhưng hầu hết sách được sao bằng tay để đọc. Đến thời Edo, xuất bản trở thành công việc doanh lợi, ở thành phố có nhiều tiệm sách được mở ra, sách  ấn loát trở nên phổ thông, giúp cho việc phổ cập trí thức. Một điểm khác với những thời đại trước là văn nghệ thường dân đã được sản xuất để buôn bán. Tuy những người trong giới cai trị thời phong kiến không muốn trí thức của dân chúng được khai thác, nhưng tiến bộ của nhân trí đã đi đến chỗ không chận lại được nữa.

  SỰ PHÁT TRIỂN NGHỆ THUẬT CỦA NGƯỜI THÀNH PHỐ

  Khuynh hướng phát triển kinh tế hàng hóa cùng với địa vị xã hội lên cao của người thành phố đã là căn nguyên lịch sử đưa đến việc khai thác trí thức rộng rãi trong giới thường dân. Duy trì sản xuất nông nghiệp để từ đó có trưng thu tối đa từ nông dân là điều kiện trọng yếu để xã hội phong kiến sinh tồn. Phát triển kinh tế hàng hóa ngược lại là một hiện tượng có hại có thể phá tan cơ cấu căn bản nầy của xã hội. Thế nhưng tiến triển kinh tế hàng hóa đã lập ra những vùng kinh tế rộng rãi, làm xã hội phong kiến vững chắc. Khi thái bình đến, mâu thuẫn có từ xưa nầy trở thành trầm trọng. Nông dân và vũ sĩ, những người sống dựa vào vật sinh sản của ruộng đất, trở nên nghèo khốn. Thương nhân, những người có tư bản thương nghiệp, tương đối mạnh ra. Trong toàn thể, địa vị xã hội của dân thành phố nầy lần lần được lên cao.

  Nhân khẩu tập trung vào thành phố. Thời trước, Kyouto có khoảng 100 ngàn dân, Sakai có 30 ngàn, Kamakura có 10 ngàn. Vào khoảng giữa thời nầy, Edo có 500 ngàn dân, Oosaka có 300 ngàn. Do đó những yêu cầu của dân thành phố đã được phản ánh rõ rệt trong giới văn hóa. Văn hóa của dân thành phố phồn vinh. Ngay trong lãnh vực học vấn, một lãnh vực phản ánh những yêu cầu của vũ sĩ, đã có những học giả ưu tú xuất thân từ dân thành phố như Itou Ninzai, Tominaga Nakamoto như đã viết ở phần trước. Trong giới nghệ thuật, dưới sự bảo hộ của vũ sĩ, Sarugaku nou và tranh hội họa phái Kanou tiếp tục giữ những dạng thức cũ kỹ, mất sức sống nghệ thuật. Mặt khác, phía vũ sĩ, họ đã bị kiềm chế bởi những hình thức lễ nghĩa, luật pháp của Nho giáo và của vũ sĩ đạo nên họ đã không biểu hiện được những chân tình mặt trong của mình.

  Từ trước đến nay, thường dân không bao giờ nắm được quyền chủ đạo trong giới văn hóa, đến đây, lần đầu tiên họ có một địa vị chủ đạo toàn diện trong giới văn hóa. Văn hóa thường dân, nói đúng hơn nghệ thuật, văn hóa của người thành phố toàn thịnh.

  Nói đến nghệ thuật của dân thành phố thời Genroku (元禄)[6], đầu tiên phải kể haikai (俳諧) (thơ đùa, thơ châm biếm). Vào năm 1681 (Tenwa nguyên niên) ẩn sĩ Matsuo Bashou (松雄芭蕉), đã lập ra phái haikai chính thống mới, đưa haikai từ một liên ca có tính cách hài hước thành một nghệ thuật sâu xa. Haikai của Bashou phát huy đặc sắc nhất ở điểm diễn tả cảm giác buồn bã, lặng lẽ của thiên nhiên với tinh thần thoát tục, cao nhã với tâm trạng tôn giáo của thời trước. Haikai có nguồn gốc ở hòa ca nên đề tài thường có một hình thức nhất định, giới hạn trong thiên nhiên và nhân tình. Nhưng Bashou, đã lấy đề tài cho nghệ thuật của mình từ những sự việc hằng ngày xung quanh với cái nhìn ấm áp. Haikai của Bashou đúng là nghệ thuật đại chúng của thời đại nầy.

  Câu đầu trong haikai lần lần được ngâm độc lập ra, tạo ra một hình thức thơ ngắn với 17 âm đọc, hiếm trên thế giới. Hiện tượng quan trọng ở đây là haikai đã là một nghệ thuật phổ cập, không chỉ một số ít thi sĩ, mà cả đại chúng rộng rãi ai cũng có thể ngâm được. Tuy nhiên vì là thơ đại chúng, ngắn gọn dễ ngâm nên thơ nầy dễ đi đến chỗ trụy lạc mất tính cách điêu luyện về nghệ thuật. Nhưng haikai của Bashou đã giữ được một cân bằng thích thú giữa tinh thần nghệ thuật cùng tính cách đại chúng giản dị, khai thác được một tâm trạng nghệ thật sâu xa.

  Thư hai phải kể đến những tập truyện Ukiyo (浮世) (Phù thế)[7]. Truyện Ukiyo biến hình từ những tập truyện chữ kana (katagana), có nguồn gốc truyện cổ tích thời trước. Ihara Saikaku (井原西鶴), nhà thơ haikai đã khéo léo dùng phương pháp của haikai, diễn tả hình thái sinh hoạt của dân thành phố, qua những tả thực bén nhọn. Có thể xem đó là một hình thức độc đáo, tạo ra một phong trào trong văn nghệ sử. Tác phẩm của Saikaku có tính cách haikai mạnh mẽ, thời sơ kỳ có truyện dài “Koushoku Ichidai otoko” (好色一代男) (Một đời đàn ông háo sắc) và “Koushoku Ichidai onna” (好色一代女) (Một đời đàn bà háo sắc), tuy yếu về mặt phân bối cấu tứ, giống như truyện mẫu Genji monogatari, nhưng trong truyện có những quan sát bén nhọn về thực trạng dành dụm, kiếm lời, khoái lạc của dân thành phố. Thời vãn niên có truyện “Seken munesanyou” (世間胸算用) (Chuyện tính toán của thế gian) “Saikaku Okimiyage” (西鶴置土産) (Quà để lại của Saikaku) đã nói lên tình trạng khốn cùng, chạy ăn từng ngày của mọi người. Những tác phẩm nầy cho ta thấy điểm cao của văn nghệ tả thực của Nhật Bản.

  Thứ ba phải kể đến “Kịch búp bê Joururi” (人形浄瑠璃). Thời xưa trong dân gian đã có những trò múa dùng búp bê. Búp bê đã được dùng như bùa chú trong nghi thức tôn giáo. Nhưng lần lần những trò múa nầy trở thành trò giải trí. Mặt khác, thời chiến quốc người ta đã dùng Joururi (浄瑠璃)[8] hòa với Shamisen (三味線) (đờn được chế biến từ đờn “tam huyền” nhập từ Ryuukyuu (琉球) (Okinawa) ) gọi là “nhạc Joururi” để kể truyện. “kịch búp bê Joururi” là một hòa hợp giữa diễn nghệ nhạc Joururi với múa búp bê.  

Kịch trường Kabuki

  Thời Edo sơ kỳ, người ta thích những kịch búp bê Joururi có những động tác hào hoa dùng bùa phép. Nhưng đến cuối thời Genroku, Takemoto Gidayuu (竹本義太夫) đã làm ra những khúc nhạc Gidayuu, đồng thời Chikamatsu Monzaemon (近松門左衛門) đã sáng tác nhiều kịch búp bê Joururi nổi tiếng kiểu Gidayuu và đã đưa nghệ thuật nầy đạt đến mức cao thượng.

Tranh mỹ nhân của Moronobu

  Thứ tư phải kể đến Kabuki (歌舞伎)[9]. Kabuki có gốc từ “Okuni kabuki” (阿国歌舞伎) do ni cô tên “Izumo no Okuni” (出雲阿国) hợp tác với “Nagoyasan Saburou” (名古屋山三郎) trình diễn, lưu hành ở thời Ieyasu. Sơ kỳ, kabuki chỉ là trò múa đơn thuần, nhưng sau đó lần lần có cấu tạo của kịch và trở thành diễn kịch. Đến thời Genroku, có những kép hay như “Ichikawa Danjuurou” (市川団十郎), Sakata Toujuurou” (坂田籐十郎) ra đời, và nội dung lần lần lên cao. Kịch trường cũng vậy, lúc ban đầu, chỉ là những dàn kịch ngoài trời bắt chước kiểu dàn kịch Nou, khách ngồi dưới đất xem kịch. Sau đó lần lần kabuki được diễn trong những dàn kịch có mái nhà, có hai tầng ngồi cho khán giả, có đường ra vào sân khấu (gọi là đường hoa) cho diễn viên, có trang bị màn kịch (hình 48).

  Sự xuất hiện của những tòa nhà cho công chúng như kịch trường kabuki, là việc chưa có từ trước đến nay, đã là một biểu tượng nói lên sự phát đạt những thiết bị văn hóa đại chúng thường dân của Nhật trong thời nầy.

  Thời trước, ta có Yamatoe điêu luyện trong tranh phong tục. Phái Kanou cũng đã vẽ rất nhiều tranh về phong tục hiện đại. Lần lần cách vẽ nầy đã được truyền ra trong giới thợ vẽ dân gian thành phố. Nhiều tranh phong tục đã được vẽ ra trong đó có những tranh như “Yuna no kyoutai” (湯女の嬌態) (Uyến rủ của du nữ). Với truyền thống nầy, Ukiyoe thích vẽ tranh du nữ.  

Bình trà của Nonomura Ninsei

Bình phong của Ogata Kourin

Kourin (緒方光琳) hoặc đồ gốm của Ogata Kenzan (緒方乾山), của Nonomura Ninsei (野々村仁清) (hình 50) là những mỹ thuật công nghệ xuất sắc. Kourin đã là một tác giả nổi tiếng về tranh trang sức, có địa vị độc đáo trong lịch sử hội họa, đã xúc tiến cách vẽ của Soudatsu thành tranh mẫu (hình 51). Cách nầy có được vì ông ta là một nhà công nghệ mỹ thuật.

  ĐẶC SẮC VĂN HÓA CỦA DÂN THÀNH PHỐ THỜI GENROKU

  Đời sống của dân thành phố đã phát đạt ở mọi mặt. Từ thờ Momoyama, thành phố lớn có nhiều tiệm buôn hai tầng. Đến thời Edo, nhiều nhà kho vách đất (土蔵造) (dozouzukuri) (hình 52) được cất ra với mục đích tránh hỏa hoạn. Phong cảnh của những căn nhà liên tục có vách đất, mái ngói hiện ra ở Edo.

  Thời Genroku phong tục trên dưới đều trở nên hoa mỹ, trang phục hào hoa thành mốt. Phong tục của dân thành phố, nhìn mắt có vẻ xa xỉ hào hoa, nhưng y phục không nhất thiết đã phát đạt một cách hợp lý. Sinh hoạt “ngồi trên chiếu” thịnh hành, nhất là ở đô thành đôi lúc ngồi trên chiếu suốt ngày, đã đưa ra một hình thái gò bó, bất tiện trong phục sức. Hình thái căn bản của áo Nhật (hòa phục) ngày nay có suso (裾) (chân áo) dài và tamoto (袂) (tay áo) rộng, được hoàn thành thời nầy, thiếu tính sản xuất, phù hợp với sinh hoạt của dân thành phố. Trang phục nầy không thể nào phù hợp với đời sống nông thôn nơi lao động chân tay từ sáng đến tối. Nông dân canh tác cho đến cận đại vẫn tiếp tục mặc áo chân ngắn, tay ống chật, quần bó, những y phục có tính sản xuất.  

Kho nhà vách đất của nhà buôn

  Nói một cách tổng quát văn hóa đô thành vừa có tính cách lành mạnh dân chúng vừa có tính cách hưởng thụ khoái lạc. Tinh thần truy cứu tự do bình đẳng, phản kháng đạo đức ngụy thiện phi nhân của giai cấp cai trị đã được bày tỏ mạnh mẽ, cho thấy văn hóa đô thành đã giữ một vai trò lịch sử có tính cách tiến bộ, tiền phong trong thời đại mới, nhưng đồng thời chính như Saikaku người đã cho nhân vật trong tác phẩm mình chủ trương tự do luyến ái chống lại đạo đức chính thống cố giữ quan hệ phu phụ ở tình trạng trên dưới tôn ti, coi tất cả những quan hệ ngoài phu phụ là bất nghĩa, cũng đã để cho luyến ái trong truyện kết thúc ở chỗ khẳng định bản năng thỏa mãn nhục dục.

  Chữ ukiyo trong sách hoặc trong tranh như đã nói ở phần trước có nghĩa là phong tục hiện đại, nhưng sự thật lại còn có nghĩa là háo sắc. Hơn 30% tranh của Moronobu (師宣) đã vẽ việc giao cấu và truyền thống đó vẫn được giữ trong ukiyoe hậu kỳ. Tính cách phóng khoáng về tình dục là một truyền thống của Nhật từ xưa, nhưng không phải không quan hệ với khuynh hướng văn hóa nêu trên của dân thành phố thời nầy.

  Tín ngưỡng tôn giáo của người thành phố mất đi tính cách lo sợ việc hậu thế, chỉ hướng về lợi ích, cầu nguyện Phật, Thần để được làm ăn phồn thịnh. Điều nầy biểu hiện nhân sinh quan có tính cách hiện sinh tổng quát của thời đại, nhưng đó cũng là vì họ đã thiếu giác ngộ đứng đắn về bản chất của đời người.

  Tính cách văn hóa thành phố nầy nói cùng vì nó mọc rễ từ địa vị lịch sử của người làm văn hóa. Nói rằng địa vị xã hội của người thành phố lên cao, nhưng đó chỉ có thể nói được trong khung cảnh xã hội phong kiến. Người thành phố thời nầy sống ký sinh vào thể chế phong kiến, lấy giai cấp vũ sĩ làm khách chính của mình, khác với tư sản Âu châu, những kẽ đã đấu tranh với phong kiến, dẫn xã hội đến chủ nghĩa tư bản hiện đại. Khó hy vọng văn hóa thành phố có những yếu tố mới mẽ, ngoài việc dung hòa những méo mó của văn hóa phong kiến.

  Lời nói của nhân vật trong kịch búp bê Joururi, cho thấy người thành phố có  tự giác là vũ sĩ và người thành phố đều bình đẳng là con người. Người thành phố tuy hãnh diện với “đạo thành phố” của mình, đặc lý tưởng trên doanh lợi, sinh tiền đối lập với “đạo vũ sĩ”, nhưng họ đã không thể nghĩ được đến việc thay đổi khách quan trật tự giai cấp hiện tại. Họ biết rằng tuy họ có thực lực về kinh tế, nhưng nếu vũ sĩ dùng vũ lực, họ không thể đương đầu được, Người thành phố không có hoạt động sản xuất, hoặc những hoạt động tiến bộ nào, chỉ đi đi lại lại trên đường dành tiền và tiêu phí. Để phát huy sức mạnh của đồng tiền, họ đã đi vào hướng tìm khoái lạc xa xỉ không lành mạnh.