CHƯƠNG 7   

VĂN HÓA THỜI KỲ PHONG KIẾN SUY SỤP

VĂN NGHỆ THÀNH PHỐ CHÍN RỤC VÀ TRẬT TỰ PHONG KIẾN LUNG LAY

  Kinh tế hàng hóa phát triển khiến độ nghèo khổ của vũ sĩ và nông dân ngày càng trở nên trầm trọng. Năm 1716 (Kyouhou nguyên niên) Tokugawa Yoshimune (徳川吉宗) tựu chức tướng quân thứ 8, cho thi hành Kyouhou no kaikaku (享保の改革) (cải cách thời Hưởng Bảo) nhằm mục đích đè ém xu thế nầy để lập lại trật tự phong kiến. Dưới thời tướng quân thứ 10 Ieharu (家治), từ năm 1767 Tanuma Okitsugu (田沼意次) nắm thực quyền đã thông đồng với những thương nhân được đặt hàng, đưa ra chính sách mới. Chính sách nầy ngược lại có chiều hướng thích ứng với sự phát triển của nền kinh tế hàng hóa. Qua việc ngầm thỏa thuận nầy, thương nhân có thể làm được mọi việc bằng sức mạnh của đồng tiền, việc nầy lộ rõ một cách công nhiên, nên bị phê phán và Tanuma đã bị cách chức. Năm 1787 (Tenmei năm thứ 7), dưới đời tướng quân thứ 11 Ienari (家斉), Matsudaira Sadanobu (松平定信) tựu chức “Lão trung” (quan nhiếp chính dưới tay tướng quân), và vào năm 1789, ông nầy đã cho thi hành chính sách Kansei no kaikaku (寛政の改革) (cải cách thời Khoan Chính). Chính sách có tính cách phục cổ nầy nhằm chỉnh tề kỷ cương, bổ sung tài chính, khuyến khích cần kiệm, tránh xa xỉ, cứu tế vũ sĩ, ngăn chận hoang phế nông thôn.

  Nhưng năm 1793 (Kansei năm thứ 5) Sadanobu về hưu, Ienari lấy lại thực quyền, chính sách chỉnh tề đổ vỡ, trên dưới đua nhau hưởng lạc. Thời văn hóa chín rục thường được gọi là thời “Văn Hóa Văn Chính”[1] mở màn. Trong tình thế đó, dưới thời tướng quân thứ 12 Ieyoshi (家慶), Mizuno Tadakuni (水の忠邦) tựu chức “Lão trung”, đã tìm cách thi hành Tenho no kaikaku (天保の改革) (cải cách thời Thiên Bảo). Đây là nỗ lực cuối cùng của mạc phủ nhằm chấn hưng chế độ phong kiến, ngoài khuyến khích cần kiệm, chỉnh tề phong tục, chỉnh lý tài chính, còn thi hành chính sách có tính cách trung ương tập quyền như kiểm soát trực tiếp đất đai trong vòng 10 dậm xung quanh Edo, đặt thương nhân mới ở nông thôn dưới sự cai trị trực tiếp của mạc phủ v.v…Nhưng chính sách nầy đã bị phản đối từ mọi mặt và năm 1843 (Thiên Bảo năm 14) Tadakuni bị cách chức, từ đó Edo mạc phủ bước lên đường suy vong.

  Để đối ứng với những mâu thuẫn càng ngày càng mạnh mẽ nầy, chính trị đã thay đi đổi lại trong 2 chính sách hoặc là can thiệp có tính cách phục cổ đè ép đại chúng, hoặc là bất can thiệp có tính cách hiện thực theo chiều đại chúng. Trong trường hợp chính sách phục cổ được thi hành, ngược lại ý đồ của người  cải cách, nền kinh tế hàng hóa vẫn tiếp tục phát đạt, và tiếp tục làm cho xã hội phong kiến biến chất. Trong những thời kỳ có cải cách phục cổ, luôn luôn có những chính sách chỉnh tề phong tục, và những quản lý nghiêm khắc đối với  văn hóa thành phố. Dưới áp bức của quyền lực, văn hóa đã không phát triển theo hướng lành mạnh được. Áp bức nầy đã không ngăn cản được tính cách đồi trụy, chín rục của văn hóa thành phố, ngoài mặt giả vờ tuân theo quyền lực, thuận theo chính sách, nhưng sau lưng lại tìm cách thỏa mãn dục vọng lén lút ở nơi khác, và đã đưa đến kết quả có tính cách không lành mạnh.

  Người thành phố đã không có đủ sức vạch ra một hướng đi mới trong lịch sử. Sinh hoạt của họ chỉ có thể làm cho văn hóa tiêu phí trong thời thái bình chín rục, không thể trở thành một điều kiện lịch sử đủ để tích trữ năng lượng tạo lập ra một thời đại mới. Tuy vậy, như sẽ nói ở phần sau, cũng cần phải đánh giá cao những cải tiến trong văn hóa thành phố, đã nâng đỡ những vận động của giới tư tưởng, giới học giả, những người tìm cách thoát ly lý thuyết phong kiến. Nhưng khi so sánh với thời Genroku, đặc biệt về nghệ thuật, nghệ thuật thành phố của thời phong kiến suy sụp mà “Văn Hóa Văn Chính” là chính yếu, đã giống như nghệ thuật quí tộc thời hậu kỳ Heian. Nghệ thuật nầy tuy tinh tuý điêu luyện về chất, nhưng đó chỉ là những phát triển cực hạn trong ngõ hẻm, không có liên kết trực tiếp với đại lộ tiến bộ chính yếu mạnh mẽ của lịch sử. Dưới đây là những khảo sát cụ thể về những lãnh vực nghệ thuật của thời đại nầy.

  Về văn nghệ, sách Ukiyo thịnh hành nhất thời Saikaku, nay đã biến thành những truyện khí chất loại hình (viết về đặc tính cảm tình của một loại ngườI nào đó) rồi suy tàn dần. Sau đó tiểu thuyết đã phân hóa và lưu hành thành những sách như yomihon (読本) (sách đọc), kusazoushi (草双紙) (sách có tranh), sharebon (洒落本) (sách chơi bời kiểu cách, buồn cười), kokkeibon (滑稽本) (truyện kỳ dị), ninjoubon (人情本) (truyện nhân tình) v.v…

  Yomihon thường là những truyện dài lấy đề tài ở lịch sử. Nổi tiếng là truyện “Nansou Satomi Hakkenden” (南総里美八犬伝)[2] của Takizawa Bagin (谷沢馬琴), ông ta đã mất 28 năm để viết sách có 106 quyển nầy. Nhưng nhân vật trong chuyện đều có đặc tính giống nhau, cộng với đạo đức phong kiến, khuyến thiện trừng ác một cách máy móc đã làm cho truyện mất tự nhiên, chỉ cố tình thu hút đọc giả ở những diễn biến phức tạp, nên thiếu hấp dẫn. Ở điểm đó sách kusazoushi tuy đã thoát ra khỏI lãnh vực sách tranh đỏ, đen, xanh, vàng ấu trĩ (sách cho phụ nữ và trẻ em), nhưng cũng vẫn có khuynh hướng giống như trên, nhất là ở những sách tranh dài goukan (sách gồm nhiều quyển).

  Kusazoushi đặt sinh mệnh ở tranh vẽ làm hấp dẩn đọc giả. Kusazoushi hấp dẫn vì có tranh bìa và tranh kèm bên trong do những họa sĩ ukiyo nổi tiếng vẽ. Đây là một văn nghệ có tính đặc dị, giống như tranh cuốn thời xưa (nếu chỉ đọc bản văn trong kusazoushi mà không xem tranh thì không thể hiểu chỗ nào là thích thú được) (hình 54). Nhưng mẫu truyện thường có tính cách hoang đường, nhất là sau khi lấy diễn kịch kabuki làm tranh vẽ, kusazoushi đã mất đi tính cách văn nghệ của mình.

Diễn kịch búp bê Joururi

  Ninjoubon (人情本) cũng là sách được sinh ra từ sharebon, đại biểu có “Shunshoku Umegoyomi” (春色梅児誉美) (truyện luyến ái giữa một chàng đẹp trai với một kĩ nữ) của Tamenaga Shunsui (為永春水). Có thể nói truyện nầy đã thành công trong việc diễn tả một khía cạnh sinh hoạt chín rục của người thành phố, đã dùng tranh kèm (挿絵) (sashie) diễn tả một cách sâu xa bối cảnh và tâm tình của người trong chuyện, làm nổi bật những tâm lý bối rối của nam nữ trong thế giới hoa liễu. Có thể nói rằng, là văn nghệ của thời “Văn Hóa Văn Chính”, những sách nầy có tính nghệ thuật cao hơn những yomihon và kusazoushi. Nhưng tất cả đều có khuôn khổ nhỏ hẹp, thiếu độ sâu về mặt tư tưởng, thiếu phẩm cách, vừa có tính cách đồi trụy, đủ để cho ta thấy sự bế tắc của văn hóa thành phố.

Truyện dài goran, shiranu monogatari gồm nhiếu chuyện ma quái, giết người rùng rợn

  Ngoài văn nghệ bằng văn tự, văn nghệ đại chúng mới, nghe bằng tai như koudan (講談) (giảng đàm : kể chuyện), rakugo (落語) (lạc ngữ : kể truyện cười) được diễn ra ở diễn tường “yose” (寄席) (kỳ tịch : sân khấu cho koudan và rakugo), nơi giải trí mới của quần chúng. Đặc biệt là rakugo, lấy đề tài từ những chuyện đáng cười trong sinh hoạt hằng ngày của dân chúng, rakugo lần lần trở thành điêu luyện ra, và đã trở thành một nghệ thuật cho đến ngày nay vẫn còn đầy hấp dẫn.

  Nghệ thuật búp bê Joururi, thời Chikamatsu được diễn bằng một tay nghệ sĩ, sau đó tăng lên đến 3 người, nghệ thuật trình diễn trở nên tỉ mỉ công phu, cấu tứ của bài kịch trở nên phức tạp hơn, thú vị hơn (hình 53). Bài kịch “Sugawara denju tenarai kagami” (菅原伝授手習鏡) (truyện của 3 anh em Mai Vương, Tùng Vương, Đào Hoàn đã khốn khổ trong việc bảo vệ Quản Tú Tài, con của Quản Trọng), “Yoshitsune senponzakura” (義経千本桜) (truyện tình ái giửa danh tướng Yoshitsune và nàng Shizu Gozen), “Kanadehon chuushingura” (仮名手本忠臣蔵) (truyện 47 nghĩa sĩ thành Akou(赤穂) ) là những bài kịch viết chung rất nổi tiếng của Takeda Izumo (竹田出雲) và Namiki Sousuke (並木宗輔). Tuy những bài kịch nầy thiếu tính thống nhất trong toàn thể, nhưng những màn tuyệt đỉnh, đã làm khán giả xúc động thương hại cho những nghĩa sĩ phải chết vì tình nghĩa, vừa biểu hiện được những phê phán của dân chúng ẩn trong kịch, đối với đạo đức vô nhân đạo thời phong kiến, vừa giữ được tính cách xúc động của nghệ thuật sân khấu.

  Búp bê Joururi lần lần suy vi, nhường chỗ cho những phái mới như Shinnai bushi (新内節) (cách thức Joururi, có tính cách ai oán, vừa khóc vừa kể chuyện), Tokiwazu bushi (常磐津節)(cách thức Joururi, nửa ca nửa kể chuyện), Kiyomoto bushi (清元節)(cách thức Joururi có đệm Shamisen), nối kết với kabuki hoặc thành trò diễn trong những tiệc trên phòng lót chiếu (zashiki).

  Bản kịch kabuki thời nầy cũng có nhiều tiến bộ trong mặt cấu tứ và cuối thời mạc phủ đã có những tay viết kịch xuất sắc tả được những hiện thực của thời đại như Tsuruya Nanboku (鶴屋南北), Kawatake Mokuami (河竹黙阿弥). Kabuki, một nghệ thuật truyền thống cho đến ngày nay vẫn còn được nhiều khách ưa chuộng, đã hoàn thành được cách thức vào thời nầy. Kabuki là một ca vũ kịch lấy tài sắc hấp dẫn của diễn viên để thu hút khán giả, đến sau cùng vẫn giữ được những đặc tính nầy. Từ kết quả đó, những bản kịch nầy về nội dung, hình thức nghệ thuật không có được những tiến bộ đáng kể, có tính ỷ lại vào độ thâu khách của những diễn viên đóng vai chính. Giống như trường hợp của những kịch múa rối thời hậu kỳ, trong những màn chi tiết có những diễn xuất đẹp đẽ hấp dẫn người xem, nhưng toàn thể màn kịch ít khi làm cho người xem ngậm ngùi. Kabuki bị coi như trò du hí và kịch trường là những nơi chơi bời thiếu lành mạnh, diễn viên bị coi như là kawara kojiki (河原乞食) (kẽ ăn xin ở bờ sông), một thứ dân hèn mọn. Trong khung cảnh đó đương nhiên không thể nào có được một không khí đưa nghệ thuật kabuki lên cao.

  Đến cận đại những nghệ thuật thành phố được đánh giá cao, nhưng cũng giống như những truyện kể thời xưa, đương thời, đó chỉ là những sản vật an ủi phút chốc. Những tác giả văn nghệ thỏa mãn với tên gọi “gesaku sha” (戯作者) (tác giả du hí), không thấy xấu hổ khi chạy theo ý thích của đọc giả, thiếu những tình cảm nóng bỏng đứng đắn trong việc mô tả nhân sinh như những văn hào thời Genroku hoặc những tác giả của những truyện kể thời xưa. Những tác giả nầy có một tinh thần hiện thực, nhìn thẳng vào tình cảm sống động của con người, khẳng định luyến ái và tình dục, không bị câu thúc bởi những đạo đức ngụy thiện Nho giáo, nhưng điều đó không phải vì họ chọn lấy con đường chống đối với đạo đức chính thống phong kiến, mà ngược lại bề ngoài họ tuân theo đạo đức phong kiến, lấy bản đề “khuyến thiện trừng ác” để tránh đàn áp. Kết quả từ việc không có những tư tưởng cao xa, lại thiếu dũng khí đấu tranh với hiện thực, là đã đưa đẩy văn hóa đến khuynh hướng trụy lạc, đó là điều không tránh được. Vì lẽ đó mà trong yomihon, kusa zoushi, kabuki có những cảnh giết người tàn nhẫn, những âm mưu xấu xa, những yêu quái rùng rợn, những chuyện chơi bời trai gái lộ liễu làm tê liệt cảm giác của người xem (hình 54). Ngay như Nanboku và Mokuami, những tác giả ưu tú trong mô tả chuyện đời thời nầy, cũng có những màn kịch như “Toukaidou Yotsuya kaidan” (東海道四谷怪談) nói về những ma quỉ kỳ quái, kịch “Benizara kakezara” (紅皿欠皿) có những màn tra tấn dã man, cho ta hiểu được đặc sắc nghệ thuật trong thời suy đồi nầy. Nhưng trong thời nầy cũng có những biểu biện đầy năng lượng có tính cách đối ngược với đạo đức ơn thù, với trật tự cố định của xã hội, như những tranh kabuki của Ekin (絵金), người vùng Tosa (土佐) được giới thiệu trong những năm gần đây (hình 55).

Tranh kabuki "Thái Dương" của Ekin                                Ukiyoe của Hakuboku

Ukiyoe của Toushuusai Sharaku

  Tranh ukiyoe về phong cảnh đã được khai thác để đả phá những bế tắc xảy ra trong tranh miêu tả phong tục, nhân vật. Cuối thời mạc phủ có 2 thiên tài về tranh phong cảnh, một là Katsushika Hokusai (葛飾北斎) với tranh “Fugaku sanjuurokukei” (富岳三六景) (36 cảnh núi Phú Sĩ), hai là Andou Hiroshige (安藤広重) với tranh “Toukaidou gojuusantsugu” (東海道五十三次) (53 trạm dịch đường Đông Hải) “Edo meisho hyakukei” (江戸名所百景) (100 thắng cảnh ở Edo). Khác với Hokusai, một người sôi nổi mãnh liệt, Hiroshige có ngọn bút mềm mại, tuy thiếu tính nghệ thuật về chiều sâu và phần bén nhọn, nhưng ông đã dùng mưa, gió, tuyết v.v…trong phong cảnh bốn mùa để diễn tả phong thổ Nhật Bản với một tình cảm hết sức đậm đà (hình 58).

                Ukiyoe phong cảnh của Andou Hiroshige      Tranh của Ike no Taiga theo cách Giới Tử Viên

  Nhưng ở đây trong lãnh vực tạo hình có một điểm đáng được lưu ý là sự bắt đầu giao thiệp với mỹ thuật Tây phương. Ở thế kỷ thứ 16, thời văn hóa Nam man, đã có những du nhập tranh Tây phương, nhưng sau đó Nhật chỉ sinh ra được những tranh sơn dầu bắt chước vẽ lại những tác phẩm của Tây phương. Đến thời nầy có những tranh Tây phương do người Hoà lan đem đến, cùng với sự lưu hành của Lan học, họa sĩ tranh Tây phương như Shiba Koukan (司馬江漢) được sinh ra. Ngay trong lãnh vực tranh truyền thống Nhật bản, kỹ thuật của tây phương như cách thức “viễn cận” và nhiều cách thức khác đã được du nhập, và đã được phản ánh rất nhiều trong tranh ukiyoe. Những tranh nhân vật của họa sĩ Watanabe Kazan (渡辺崋山) với phương pháp của Tây phương là những tranh tả thực ưu tú mạnh bạo. Tranh của Hokusai, Hiroshige có những dấu tích dùng phương pháp của tranh Tây phương.

Goh đã mô phỏng tranh của Hiroshige

  Ngày xưa tranh Yamatoe được xuất khẩu sang Tống và đã được đánh giá cao, tranh bình phong Azuchiyama (安土山) của phái Kanou đã được gởi tặng giáo hoàng La Mã, nhưng những tranh nầy không gây được một ảnh hưởng nào trong giới hội họa của Trung Quốc hoặc Ý. Tranh bản ukiyoe đã gây được một ảnh hưởng sâu đậm trong hội họa sử tây phương là một việc đáng để ý vì từ trước đến nay Nhật Bản chỉ thu nhận những văn hóa hải ngoại mà đây là lần đầu tiên có cơ hội cống hiến trong công trình phát triển của văn hóa hải ngoại (hình 60).

  SỰ NẨY NỞ TINH THẦN KHOA HỌC

  Trong thế giới nghệ thuật truy cứu hưởng lạc tiêu phí, đã không nghe được tiếng chân bước mạnh mẽ nhằm đến một thời đại mới, nhưng trong lãnh vực tư tưởng và học vấn đã có những hiện tượng theo hướng phát triển của lịch sử.

  Như đã nói ở trong chương trước, Nho học đã thống chế giới tư tưởng với tính cách là giáo học chính thống, nhưng từ trong nội bộ của Nho học đã có những tư tưởng tìm một đường đi mới thích hợp với hiện thực Nhật Bản, tự phủ định quyền uy của Nho học. Đến thời nầy, một hình thái khác với Nho học được thành hình, và đã tạo ra hai học phái có tổ chức. Điều nầy đã mở rộng phạm vi của con mắt đến chỗ không thể thấy được nếu bị câu thúc bởi Nho học, và cứ coi những giáo thuyết cổ điển của Trung Quốc có quyền uy vô thượng. Hai học phái đó là “Quốc học” và “Lan học”.

  Quốc học được sinh ra khi “Keichuu” (契沖) thời Genroku tìm cách nghiên cứu quốc ngữ trong cổ điển Nhật Bản từ những sách như “Manyoushuu”. Đến đời “Kadano Azumamaro” (荷田春満), nghiên cứu cổ điển làm rõ đạo của thời cổ, được thêm vào, qua “Kamono Mabuchi” (賀茂真淵) đến “Motoori Norinaga” (本居宣長) về mặt tư tưởng và mặt học vấn, quốc học đã đạt được đến lãnh vực chững chạc. Đặc biệt là Norinaga, ông ta đã bỏ ra hơn 30 năm để hoàn thành “Kojikiden” (古事記伝) (truyện Cổ sự ký), sách chú thích “Cổ sự ký” vào năm 1798 (Khoan Chính thứ 10). Sách nầy là một nghiên cứu tường tận thực chứng cổ điển Nhật Bản, đến ngày nay vẫn có một giá trị rất cao trong học vấn, mà những nhà nghiên cứu về “Cổ sự ký” cần có cạnh bên mình. Học giả mù Hanawa Hokiichi (塙保己一) đã sưu tầm nhiều cổ điển Nhật Bản, đính chính, biên soạn ra “Gunshoruijuu” (群書類従) gồm 530 quyển. Sách nầy và sách của Norinaga là thành tích vĩ đại của các học giả phái quốc học.

  Phương pháp của phái quốc học là làm rõ “đạo xưa” (古の道) (Inishie no michi) qua những hiểu biết văn kiện cổ điển Nhật Bản, giống như phương pháp “Cổ văn từ học” của phái Sorai (徂徠) làm rõ giáo nghĩa Khổng Mạnh qua những nghiên cứu cổ điển Nho giáo. Phái Sorai lấy giáo thuyết của thánh nhân Trung Quốc làm quyền uy tuyệt đối, ngược lại phái quốc học xem đạo lấy ra từ cổ điển Nhật Bản là tư tưởng vô thượng. Theo những học giả quốc học, việc đem hết tâm sức nghiên cứu cổ điển là để tìm ra đạo cổ thuần túy của Nhật bản, chưa bị tư tưởng Trung Quốc, tư tưởng Phật giáo tác động.

Tranh kèm trong sách của Sagae Masumi

  Với hình thức lật ngược tư tưởng sùng bái Trung Quốc của phái Sorai, quốc họ đã chủ trương chủ nghĩa lấy Nhật Bản làm trung tâm, nhưng đây cũng chỉ là một tư tưởng chủ trương học vấn đạo đức tư biện (đạo đức nghĩ ra trong đầu óc, không qua kinh nghiệm) có cùng tính chất với Nho giáo, nên không thể nói là đã thoát hẳn cách suy nghĩ của Nho giáo. Điểm tiến bộ của phái quốc học là đã chủ trương cần thiết nghiên cứu cổ điển Nhật Bản, công kích những nhà Nho chỉ ăn học cổ điển Trung quốc, mà không biết gì về Nhật Bản, nơi mình sống. Nhưng quốc học đã không nghiên cứu lịch sử hiện thực của Nhật Bản, mà lại giới hạn cái nhìn vào cổ điển xưa. Đây là kết quả của ảnh hưởng Nho học, một học vấn trên bàn giấy.

  Quốc học đã không vượt qua được khuôn khổ của giáo học phong kiến. Tuy vậy quốc học đã dạy phải tôn trọng chân lý hơn những thuyết giáo của thầy, đã phá tệ hại nhớ như con két lời dại của thầy. Quốc học cũng nêu cao tinh thần nghiên cứu thảo luận, chủ trương sự thật quan trọng hơn những lý luận đạo đức chỉ có trên văn tự. Đó là một thái độ tiến bộ chưa có từ trước đến nay.

  Một khuyết điểm lớn của những học giả phái Quốc học là không vượt qua khỏi khung cổ điển, không trực tiếp nhìn những hiện thực sống động, chỉ tìm cách làm ra một khung trời mới qua nghiên cứu cổ điển. Trong phái Quốc học cũng có người như Sugae Masumi (菅江真澄) đã đi đến nông thôn, ngư thôn ở Touhoku (vùng đông bắc), và Shinshuu (信州) (vùng gần biển Nhật Bản), quan sát tường tận tập quán sinh hoạt của những người dân vô danh, viết ra “Kikoushuu” (紀行集) (Kỷ hành tập) to lớn có tranh phụ kèm (hình 61). Nhưng tiếc thay, ngay như Sugae Masumi, ông nầy cũng không ra sức tìm hiểu đời sống hiện thực của dân chúng thay đổi theo chiều hướng lịch sử, mà chỉ cố gắng tìm kiếm những tập quán sinh hoạt cũ qua những truyền thuyết trong dân gian.

  Chủ lưu của Quốc học đã tự ghép mình trong những nghiên cứu văn kiện cổ điển, tách rời hiện thực, đôi khi chính mình phản bội lại tính cách khách quan của văn kiện, có khi rơi vào chủ nghĩa thần bí, thiếu hợp lý trên thế giới quan. Ngược lại phái Lan học (hoặc Dương học) đã có thái độ có tính cách khoa học rất mạnh mẽ.

  Bế quan tỏa cảng đã ngăn chận con mắt của quần chúng từ những biến chuyển trên thế giới, nhưng đã không ngăn chận được lòng ái mộ nhiệt liệt và nhiệt ý học hỏi đối với văn hóa Tây phương.

 Arai Hakuseki (新井白石) quan tâm đến tình hình Tây phương từ trước, đã viết quyển “Seiyoukibun” (西洋紀聞) (Tây phương kỹ văn) nói về địa lý thế giới, sau khi tra hỏi tình hình thế giới từ một người Ý tên Sidotti bị bắt vì tộI tìm cách vào Nhật Bản. Trong tình cảnh bế quan tỏa cảng, những nỗ lực và nhiệt tâm học hỏi văn hóa Tây phương vẫn được tiếp tục qua cửa ngõ duy nhất là “mậu dịch với Hòa Lan” ở Nagasaki. Đi du học ở Nagasaki hoặc mỗi năm một lần khi nhân viên buôn bán Hòa Lan đến chầu mạc phủ, là cơ hội học hỏi của những người ái mộ văn hóa Tây phương. Cho nên tuy chỉ là một nhân viên buôn bán, những người Hòa Lan nầy đã phải trả lời những câu hỏi về nhiều ngành học vấn.

  Để củng cố xã hội phong kiến, những người cai trị cảm thấy cần phải lợi dụng kỹ thuật và khoa học cận đại của Tây phương. Tướng quân thứ 8, Yoshimune, coi trọng học vấn thực tế, có quan tâm đến lịch và thiên văn của Hòa Lan, đã khuyến khích Lan học nhằm mục đích thi hành chính sách chấn hưng sản nghiệp. Nhưng vì cấm đạo Thiên Chúa, nên đã có những khống chế mạnh mẽ trong việc đọc sách Tây phương, chỉ những người thông dịch ở Nagasaki mới biết được chút ít tiếng Hòa Lan, nên việc học hỏi học vấn Tây phương rất khó khăn.

  Y sĩ Maeno Ryoutaku (前野良沢) và Sugita Genpaku (杉田玄白), từ những thí nghiệm giải phẫu người ta, đã biết rằng những sách giải phẫu của Hòa Lan hết sức chính xác, và không thể tin được những sách y học của Nhật Bản theo kiểu Trung Hoa. Từ đó họ đem hết tâm huyết học hỏi, dịch sách giải phẫu của Hòa Lan, và đã xuất bản được sách “Giải thể tân thư” vào năm 1774. Tình trạng nầy được Genpaku viết rõ trong “Rangaku kotohajime” (蘭学事始) (bắt đầu Lan học).  Từ đó con đường học hỏi học vấn Tây phương qua nguyên văn sách Hòa Lan được mở ra.

Haruma Wage

  Sau đó Ootsuki Gentaku (大槻玄沢) đã viết ra sách nhập môn “Rangaku Kaitei” (蘭学階梯)  và Inamura Sanpaku (稲村三泊) xuất bản tự điển Lan-Nhật “Haruma Wage” (ハルマ和解) tạo ra tiện nghi to lớn cho những người nghiên cứu Lan học (hình 62). Hơn nữa, năm 1823, Y sĩ người Đức tên Siebold đã đến thương quán Hòa Lan mở ra “Narutaki juku” ở ngoại ô Nagasaki để giảng học thuật của Tây phương một cách có hệ thống cho những học sinh đến từ toàn quốc, và nhờ đó đã nâng cao trình độ của Lan học.

  Cuối thời mạc phủ, không những chỉ học ở Hòa Lan, mà những học tập về kỹ nghệ, học thuật cận đại của những nước Âu châu cũng đã lan rộng ra, và Lan học xứng đáng với tên mới là “Dương học”. Đối với những người trong thế giới “ân thù”, Dương học là môn học kỳ dị, không thích được. Nhưng họ không thể phủ định giá trị của Dương học, các phiên trấn (xứ của các lãnh chúa) kể cả Mạc Phủ đã tranh nhau học hỏi Dương học.

  Học vấn Âu châu truyền đến với tính cách là văn hóa Nam man (man ri mọi rợ ở phương Nam) chưa mọc rễ được thì đã biến mất bằng sự cấm đoán đạo Thiên Chúa. Trí thức và khoa học cận đại bắt đầu được chấp nhận ở Nhật Bản nhờ ở kết quả thành công trong việc học tập Dương học. Như đã nói tường tận ở những phần trước, mặc dầu Nhật Bản có đủ tư cách hãnh diện vì đã sinh ra được những tài sản văn hóa cao độ trong lãnh vực tôn giáo và nghệ thuật, nhưng hoàn toàn không sinh ra được một hệ thống trí thức nào có tính cách hợp lý xứng đáng với tiếng khoa học.

  Nhưng vào thời Edo, thế giới quan có tính cách siêu việt của tôn giáo bắt đầu mất sức, và từ kết quả đó những quan tâm về hiện thực mạnh mẽ ra, ngay trong chính những nhóm học giả thuộc hệ thống học vấn truyền thống kiểu Trung Quốc, tinh thần tìm hiểu thực chứng cũng lần lần lên cao. Tỉ dụ như trước khi Ryoutaku giải phẫu thân thể con người, năm 1754 ông Yamawaki Touyou (山脇東洋) đã cắt mổ thân thể con người, ghi lại và trình bày kỷ lục thí nghiệm trong sách “Zoushi” (臓志) (Tạng chí). Những điều kiện nghiên cứu khoa học đã đi đến chỗ được hoàn chỉnh, ở đây việc học tập Dương học xảy ra, và người Nhật bắt đầu khám phá ra cách nhận thức khoa học cho mình.

  Ryoutaku, Genpaku hoặc Siebold đã mở đường cho y học Tây phương với những thực chứng sinh lý học dựa vào thực nghiệm, Shizuki Tadao (志筑忠雄) nghiên cứu vật lý và thiên văn, viết sách “Rekishou Shinsho” (暦象新書) giới thiệu thuyết địa động, Hiraga Gennai (平賀源内) tìm cách chế máy phát điện và độ kế ấm lạnh, Inou Tadataka (伊能忠敬) đã đi khắp Nhật Bản, đo lường đất đai vẽ ra bản đồ Nhật Bản chính xác tinh mật, tất cả những tỉ dụ thực sự trên là kết quả thực tế của sự thành công trong việc học tập khoa học cận đại của Tây phương.

  Điều đáng chú ý ở đây là tất cả những tỉ dụ thực sự nầy đều thuộc vào lãnh vực ứng dụng kỹ thuật của khoa học tự nhiên. Trong thời đại giáo học phong kiến chi phối nhân tâm một cách kiên cố, việc học tập tư tưởng xã hội hoặc khoa học xã hội Âu châu, có cấu tạo khác hẳn với xã hội phong kiến ở đây, là điều không thể có được. Giai cấp cai trị, tích cực trong việc áp dụng Dương học, chỉ nhằm mục đích lợi dụng trong việc củng cố cai trị phong kiến. Những yếu tố có thể gây ra tình cảm hoài nghi hoặc phê phán trật tự phong kiến đều được chú ý bài trừ một cách kỹ lưỡng. Cuối thời mạc phủ, khi mà vấn đề ngoại giao trở nên trọng đại đưa đến chỗ cần bãi bỏ chính sách bế quan tỏa cảng thì mạc phủ và các phiên trấn lại càng ra sức học hỏi kỹ thuật của Tây phương, nhưng tất cả đều bị giới hạn trong khoa học quân sự, cần thiết cho việc làm mạnh lực lượng quân sự của mình.

  Năm 1850 trong lãnh địa của lãnh chúa Nabeshima (鍋島) (tỉnh Shiga nay) đã có lò phản xạ dùng để đúc đại bác, sau đó ở xứ Satsuma (薩摩) (tỉnh Kagoshima nay), lãnh chúa Shimazu Nariakira (島津斉彬) đã cho lập lò tinh luyện để chế tạo cơ giới quân nhu. Sau khi mở cảng, lãnh chúa xứ nầy với sự viện trợ của Anh Quốc, đã cho lập công xưởng chế tạo máy dệt, và mạc phủ với sự hiệp lực của Pháp đã mở xưởng đóng tàu ở Yokosuka (横須賀) (thị trấn phía Nam Yokohama). Những điều nầy cho thấy những tình trạng đặc biệt trong lịch sử cần thừa nhận kỹ thuật và khoa học cận đại.

  Năm 1857 mạc phủ cho mở ra “Banshoshirabesho” (蕃書調所) (sau đó đổi tên là (開成所) Kaiseisho). Đây là cơ quan nghiên cứu chỉ dạy khoa học Tây phương, nguồn gốc của trường đại học Toukyou ngày nay, và từ đó trường nầy giữ một địa vị quan trọng trong lịch sử học vấn của Nhật Bản. Nhưng nghiên cứu và giảng dạy ở đây trực tiếp hoặc gián tiếp đều có mục đích phục vụ cho quân sự. Tuy đây chỉ là một khía cạnh nhưng điều nầy đủ cho thấy vai trò lịch sử của Dương học trong thời kỳ nầy là để cống hiến cho việc củng cố chế độ phong kiến.

  Nhưng không thể bỏ qua một sự thật là qua những học tập Dương học, con mắt nhìn đối với thế giới của người Nhật đã được mở rộng nhiều. Kudou Heisuke (工藤平助) đã viết sách “Akaezo fuusekkou” (赤蝦夷風説考) đề nghị mở mậu dịch với Nga và Tanuma Okitsugu (田沼意次) theo ý đó đã cho khai thác vùng Ezo (Hokkaidou ngày nay). Honda Toshiaki (本田利明) đã viết quyển “Saiiki monogatari” (西域物語) (chuyện Tây vực) chủ trương phải làm quốc gia giàu mạnh bằng cách đóng thuyền lớn, mở cảng, tích cực giao thông, mậu dịch với các nước Tây phương. Những hiện tượng nầy có được nhờ học hỏi ở Tây phương và từ đó có được một nhận thức thế giới rộng rãi, thấy được cái ngu muội của việc bế quan tỏa cảng, đóng mình trong một thế giới nhỏ hẹp Nhật Bản.

  Nhưng kẻ cai trị chẳng có một năng lực nào ngoài việc nhắm mắt kéo dài chính sách bế quan tỏa cảng cho đến khi bị liệt cường áp bức. Hayashi Shihei (林子平) đã viết “Kaikoku Heidan” (海国兵談) (Chuyện binh lính quốc gia vùng biển) dự đoán sự xâm nhập của các nước Tây phương. Với sự cảnh cáo nầy ông đã bị xử phạt (mổ bụng) vì làm loạn lòng người, kẻ cai trị đã tìm cách ngăn chận con mắt của nhân dân mở ra thế giới bên ngoài. Những người như Watanabe Kazan (渡辺崋山), Takano Chouei (高野長英), những học giả Lan học đã lập ra “Shoushikai” (尚歯会) để trao đổi kiến thức. Kazan viết “Shinkiron” (慎機論)  (Thận cơ luận), Chouei viết “Yume monogatari” (夢物語) (chuyện mơ) phê phán lệnh đánh đuổi thuyền ngoại quốc. Cả hai đều bị mạc phủ xử phạt (mổ bụng) và người đời gọi sự kiện nầy là “Bansha no goku” (蛮社の獄) (Ngục Man xã). Những mầm mống tư tưởng mới có tính cách phê phán xã hội phong kiến đều bị nhổ bỏ đi.

  Sau đó Nishi Amane (西周) đã đi du học ở Hòa Lan học triết học Kant (người Đức), Katou Hiroyuki (加藤弘之) đã mê mẩn những sách kinh tế, chính trị tìm được từ trong tủ sách của các lãnh chúa, biết được cái hay của chế độ nghi viện, Fukuzawa Yukichi (福沢諭吉) biết được ở Tây phương mọi người đều bình đẳng, không có trật tự giai cấp như ở Nhật Bản và cảm thấy hết sức uất ức. Người Nhật đã mở mắt ra trước những tư tưởng xã hội, và triết học Tây phương, nhưng đây là chuyện ngay trước Minh Trị duy tân, vì vậy có thể nói rằng trong lãnh vực nhân sinh quan và hiện tượng xã hội, Dương học ở thời Edo đã không giúp ích được việc mở rộng tinh thần cân đại trong xã hội Nhật.

  SỰ PHÁT TRIỂN NHỮNG TƯ TƯỞNG XÃ HỘI TIẾN BỘ.

  Những học giả Dương học thờI Edo đã không theo đuổi những nghiên cứu trong lãnh vực tư tưởng xã hội và triết học, hành động thực tiễn trên nguyên lý vẫn tiếp tục ủng hộ luân lý phong kiến, đó chỉ vì họ phải đáp ứng những mong ước của giai cấp cai trị, tìm cách lấy Dương học để củng cố chế độ phong kiến. Lời của Sakuma Shouzan (佐久間象山) rằng “đạo đức của Đông dương, nghệ của Tây phương”, điển hình cho mục đích của Dương học, lợi dụng kỹ thuật của khoa học tự nhiên và ứng dụng trong lập trường trọng luân lý phong kiến.

  Nhưng xu thế lịch sử trong thời đại xã hội phong kiến ở trong quá trình suy sụp của nó, qua kinh nghiệm của những người Nhật sống trong thời đại đó, đã không tránh được việc nuôi dưỡng những phê phán đối với chế độ mạc phủ hoặc xã hội phong kiến. Cho nên dẫu không học được tư tưởng xã hội cận đại của Tây phương một cách có tổ chức, tự nó cũng có thể sinh ra được những tư tưởng tiến bộ. Giai cấp cai trị dưới hiến pháp Minh Trị đã chủ trương “quan niệm quốc thể” (quan niệm thể chế quốc gia trong “Nhật Bản thư kỷ” và “Cổ sự ký”) là tinh thần truyền thống cố hữu của Nhật Bản, cho tư tưởng xã hội và tư tưởng chính trị hiện đại là những quan niệm lai ngoại tôn sùng Tây phương cần bày trừ. Nhưng không thể quên một sự thật rằng những ý thức xã hội cận đại đã được sinh ra trong thời kỳ xã hội phong kiến sụp đổ, qua những kinh nghiệm sinh sống hiện thực của người Nhật. Dẫu rằng những tư tưởng tiến bộ thời Edo, những đứa con ưu tú của xã hội phong kiến về mặt lý luận đã rất non nớt bất thường, khác với chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa dân chủ lấy xã hội cận đại cổ điển của Tây phương làm bào thai. Nhưng nhờ đó những tư tưởng cận đại của Tây phương sau Minh Trị được mọc rễ.

  Khoảng năm 1752, tư tưởng của Andou Shoueki (安藤昌益) viết trong “Shizen Shin-eidou” (自然真営道) (hình 63) hoặc “Toudou shinden” (統道真伝) là một hệ thống triết học độc đáo, một điểm cao trong hàng ngũ tư tưởng nầy.

Shizenshin-eidou của Andou Shoueki

  Ông đã không những vừa phê phán cấu tạo xã hội, tổ chức chính trị từ gốc rễ, vừa phủ định những đối lập giai cấp, cai trị của quyền lực, trật tự thân phận phong kiến mà còn công kích kịch liệt chế độ gia tộc nam tôn nữ ti, cho rằng một nam lấy nhiều nữ là đạo của cầm thú, một vợ một chồng ngày làm việc, đêm giao hợp với nhau, để tái sinh sản con người cùng với vật chất để sống, dưới một kết hợp bình đẳng không có trên dưới nầy, mới chính là đạo của con người.

  Trong xã hội phong kiến, với điều kiện lịch sử như thế nào để có được một tư tưởng độc đáo dứt khoát, phủ định chế độ phong kiến từ gốc rễ nầy được sinh ra. Đương nhiên tư tưởng của Shoueki trong thời Edo có tính chất không thể công bố công khai được, nên ít có người biết đến. Đến thời Minh Trị mới được phát hiện ra, và những truyền thuyết về ông ta cũng không rõ ràng lắm.

  Là một y sĩ ở Hachinohe (八戸) (tỉnh Aomori (青森) ngày nay),sau đó về quê ở Akita (秋田) và chết ở đó, ngoài ra cũng có một vài môn đồ của ông ta cũng được biết tên. Là nhà trí thức ở Touhoku (Đông Bắc Nhật), vùng nông thôn hậu tiến nhất, có lẽ ông đã nhìn quá nhiều thực trạng nghèo khổ của nông dân, những lao động sản xuất đáng kính, vì bị bốc lột tồi tệ nên chỉ có thể có được một đời sống thấp kém nhất. Nghĩ đến nguyên nhân của việc nầy, cuối cùng ông đã đi đến những mâu thuẫn căn bản của xã hội và từ đó ông đã thành công trong việc khai triển những nghĩ ngợi của mình. Tất cả những tư tưởng xưa nay, nếu không ủng hộ việc bốc lột và cai trị của giai cấp, thì cũng chỉ im lìm coi đó là những sự thực không thể tránh khỏi, lần đầu tiên Shoueki đã đi thẳng đến vấn đề căn bản nầy, lập ra một triết học nói lên đúng đắn lập trường của nhân dân cần lao. Có thể nói Shoueki đã chiếm được một vị trí hết sức to lớn trong lịch sử tư tưởng của Nhật Bản.

  Tư tưởng của Shoueki có tính cách quá khích, vượt xa tiêu chuẩn của thời đại, là một ngọn núi cao cô đơn không có người nối dõi để phát triển. Lại nữa Shoueki đã tiến hành nghĩ ngợi của mình với bối cảnh nông thôn hậu tiến, cho nên chỉ nghĩ ra được một trạng thái xã hội có tính cách nguyên thủy, coi kinh tế tự cung tự cấp là lý tưởng, trong đó không có những bốc lột của giai cấp vũ sĩ cũng như sự ăn mòn của giới lái buôn. Shoueki không thể nghĩ ra một triển vọng lịch sử cận đại hóa, trong đó sức sản xuất được phát triển. Triết học nầy đã không phá vỡ được bức tường vì không nắm được đúng quá trình tiến hành của lịch sử hiện thực, cho nên chỉ có thể lấy một lý luận theo chủ nghĩa phục cổ, nhằm đi đến thế giới tự nhiên thời xưa.

  Ở điểm nầy, hệ thống triết học vĩ đại của Shoueki cũng không thoát khỏi những câu thúc bởi thường thức của xã hội phong kiến. Mặt khác, tuy không thể nói là tiến bộ triệt để như tư tưởng của Shoueki, nhưng cũng đã có những tư tưởng hiểu rõ chính xác sự tiến triển của lịch sử, tìm cách đả phá thường thức của lý thuyết phong kiến.

  Trong thời Edo, sức sản xuất đã được phát triển ở mọi lãnh vực, nhưng với tình trạng bế quan tỏa cảng và với trật tự thân phận phong kiến, sự nhảy vọt trong sức sản xuất không thể có được vì khó có được một nhân sinh quan trong đó mục tiêu hoạt động của con người là khuếch đại sức sản xuất. Đạo đức thông dụng trong dân gian thông thường chủ trương kiềm chế tiêu phí và tiết kiệm là một đức tính quan trọng. Nhưng rồi những lối nghĩ mới xem việc tích cực khai thác của cải, tăng cường sức sản xuất xã hội là sứ mệnh tối cao của con người, đã được đề ra.

  Hiraga Gennai (平賀源内), một thiên tài về kỹ thuật khoa học và văn nghệ, không có chổ dùng được tài mình, bị chết điên vào năm 1779, đã nói rằng người ta thấy lông cừu, chỉ tìm cách bán để kiếm tiền liền nhưng ông đã nghĩ khác là làm sao dùng nó để đan ra được áo ở trong nước để khỏi phải du nhập đồ ngoại quốc, nỗ lực đem hết trí tuệ của mình tìm cách phát minh ra những dụng cụ có ích cho quốc gia. Rõ ràng làm tăng trưởng của cải xã hội đã là niềm vui sống của ông ta.

  Đến Kaiho Seiryou (海保青陵), hoạt động vào những năm “Văn Hóa Văn Chính”, lối suy nghĩ trở thành có hệ thống hơn. Ông cho rằng việc ca tụng hiếu tử là việc không thể hiểu được và vô ý nghĩa, ngược lại việc ban thưởng cho những người mua cây cỏ không có ở nước mình đem về trồng, hoặc đóng thuyền để xuất khẩu những sản vật trong nước ra nước ngoài để làm giàu quốc gia, có ích hơn. Ông cho rằng vũ sĩ lấy thực phẩm ăn không từ nông dân nên đăm ra khinh miệt việc buôn bán, nhưng đó chỉ là lối suy nghĩ cũ, ngay như lãnh chúa hằng năm cũng phải bán gạo trưng thu từ nông dân để lấy tiền chi thu mọi việc. Nếu không buôn bán thì một ngày cũng không sống được, nên bây giờ không phải là lúc khinh miệt buôn bán, không phải là lúc chê cười buôn bán. Cười buôn bán mà đi buôn bán hóa ra vũ sĩ đã tự cười giễu mình. Nhận thức nầy đúng với hướng phát triển lịch sử không thể tránh được của kinh tế trao đổi và kinh tế phân phối.

  Gennai và Seiryou đã đề ra chính sách phú quốc với chủ nghĩa trọng thương mà trong đó vũ sĩ giử vai trò chính yếu, không phê phán bản chất của xã hội phong kiến. Ở điểm nầy những tư tưởng trên không có một quan sát thông suốt sâu xa như tư tưởng của Shoueki, nhưng có một tự giác mạnh mẽ về phát triển lịch sử, vượt qua chủ nghĩa trọng nông, tư tưởng chính thống của xã hội phong kiến, đưa ra hướng đi của xã hội mới, đáng được đánh giá cao.

  Chủ nghĩa trọng nông cổ điển, trên thực tế chỉ là một danh từ để mỹ hóa chính sách mạt sát con người, nhằm mục đích bắt nông dân làm việc cùng cực, đồng thời khống chế cải thiện sinh hoạt của nông dân, thiếu một thái độ tích cực giúp đỡ gây tiến bộ làm phát đạt sức sản xuất nông nghiệp, để nâng cao đời sống nông dân. Đối lại, vào cuối thời mạc phủ, một học giả nông học, Ookura Nagatsune (大蔵永常) đã nghiên cứu tường tận kỹ thuật trồng trọt hoa mùa buôn bán, nhằm giúp đở nông dân khổ sở trong nền kinh tế hóa tệ, không ít thì nhiều, nâng cao đời sống của mình. Thời Genroku sách đại biểu nông học “Nougyou zensho” (Nông nghiệp toàn thư) chính yếu nghiên cứu kỹ thuật sinh sản lúa gạo, đối lại sách “Kouekikoku sankou” (公益国参考) (Công ích quốc sản khảo) của Nagatsune đã nghiên cứu cả đến kỹ thuật trồng trọt cây nguyên liệu cho công nghiệp trong nhà của nông dân, cũng chính vì lý do đã nói ở trên. Để làm thức tỉnh nông dân chỉ quen với ân thù, không tìm cách hấp thụ những kỹ thuật mới, ông đã nghiên cứu thực chứng nông cụ, làm giảm những nặng nề trong lao động thể xác, tích cực tìm cách tăng trưởng sản xuất. Cách suy nghĩ của Nagatsune tuy thiếu những xem xét kỹ lưỡng về vị trí của nông dân trong xã hội phong kiến, nhưng so sánh với tư tưởng của Ninomiya Sontoku (二宮尊徳), đã theo đúng con đường phát triển của lịch sử hơn. Ninomiya thiết kế phục hưng nông thôn dựa vào ân tình của giai cấp cai trị, đẩy mạnh lao động thể xác, khẳng định kỹ thuật nông nghiệp thời ban sơ.

  Gần cuối thời mạc phủ khí thế của dư luận tôn vương và nhương di[4] càng trở nên mạnh mẽ và những tư tưởng như đã nói ở phần trên, với một hình thức nào đó đã được bao gồm trong luận cứ nầy. Những tư tưởng nầy đương nhiên không bao gồm những lối nghĩ tìm cách thay đổi chế độ phong kiến từ gốc rễ. Trong lý luận tôn vương của học phái Mito cho rằng không có mâu thuẫn trong việc vừa tôn trọng thiên hoàng lại vừa trung thành với mạc phủ. Nhưng từ trước đến nay hoàng thất hoàn toàn không được ngó ngàn, đột nhiên lý do tồn tại của hoàng thất bắt đầu được chủ trương mạnh mẽ, điều nầy đối với mạc phủ không phải là chuyện tốt.

  Năm 1767, Takenouchi Shikibu (竹内式部) giảng luận lý tôn vương cho những công gia (quan lại ở triều đình) ở Kyouto đã bị mạc phủ trách mắng đuổi đi. Năm 1767 Yamagata Daini (山形大弐), ngày thường hay than thở về việc suy vi của hoàng tộc, đã bị ghép án tử hình vì đã nói về chiến thuật đánh phá thành Edo và thành Koufu (甲府) trong một bài giảng nghĩa ở trường quân sự thành Edo, tuy có lẽ đây là kết quả vì coi quá nặng sự kiện đã qua. Thực tế, thời cuộc ở lúc cuối mạc phủ càng khẩn bách, luận lý tôn vương càng được lợi dụng nhiều hơn, và nó được coi như một chiến thuật trong phong trào lật đổ mạc phủ. Ngay như Motoori Norinaga một học giả quốc học cũng phải có một thái độ bảo thủ theo thời. Trong những môn đồ của Norinaga, có người như Ban Nobutomo (伴信友) chỉ nối tiếp việc nghiên cứu học vấn bằng thực chứng kiểu Norinaga, người khác như Hirata Atsutane (平田篤胤) qua những bài thuyết giáo hết sức thực tiễn, đã làm cho khía cạnh Thần đạo phục cổ của phái quốc học được phát triển hơn, và đã gây ra ảnh hưởng rộng rãi trong giới hào nông và hương sĩ địa phương.

  Năm 1853 hạm đội Perry[5] đến Nhật, Nhật phải mở cảng dưới áp lực quân sự cận đại của liệt cường Âu Mỹ trượng trưng bằng “Kurobune” (黒舟) (thuyền của Perry màu đen), và phải bắt đầu mậu dịch với Âu Mỹ dưới sức mạnh sản xuất khó chống của chủ nghĩa tư bản. Từ đó phái nhương di đã được sinh ra có lẽ vì bị kích thích bởi chủ nghĩa quốc gia đơn thuần thời nầy.

  Những giao thiệp giữa Nhật Bản và ngoại quốc, ngoại trừ thời cổ xưa không rõ lắm, có lúc quân Mông Cổ đến, có lúc Hideyoshi đưa binh sang Triều Tiên, nhưng đó là ngoại lệ, thông thường chỉ là những giao thiệp về văn hóa. Nhật không có kinh nghiệm về quan hệ chính trị trên quốc tế. Vì lẽ đó, thái độ thu nhận văn hóa ngoại lai một cách quảng đại đã tự nhiên trở nên thông thường và lối nghĩ bài ngoại, ngoại trừ lúc cấm đạo Thiên Chúa, hầu như là không có.

  Nhưng vì sợ “Thuyền đen” và vì do mậu dịch nên vật giá lên thang, những giận ghét nầy đã làm cho ngọn lửa bài ngoại cháy bùng lên và trong lòng người Nhật quan niệm quốc gia, nước Nhật đối với ngoại quốc, đã được sinh ra. Nhưng hiện thực quốc gia và dân tộc Nhật thời nầy không thống nhất, đất đai bị phân chia ra thành nhiều xứ và mỗi xứ hầu như độc lập với nhau, và về dân tộc, họ đã phân chia nhau theo trật tự thân phận trên dưới hết sức nghiêm khắc. Những người chủ trương nhương di, để theo phương hướng đó, trong đầu óc họ bắt đầu hiện ra một mục tiêu là cần bãi bỏ những phân chia phong kiến để thống nhất quốc gia dân tộc. Khi phái tôn vương kết hợp với nhau theo hướng nầy, một nhận thức quốc gia theo chủ nghĩa tuyệt đối, lấy thiên hoàng làm quân chủ để thống nhất dân tộc được thành hình. Yoshida Shouin (吉田松陰) (bị hành hình vào năm 1858) và những người có tư tưởng tôn vương nhương di cuối thời mạc phủ qua nhiều khúc chiết, rốt cuộc rồi cũng bắt đầu tìm cách theo đuổi phương hướng nầy.

  Và như thế, phái tôn vương nhương di với tính cách là một năng lượng cải cách mạnh mẽ, đã phát huy được vai trò của mình, và ý nghĩa lịch sử đó hết sức quan trọng. Nhưng nội dung của tư tưởng nầy không nhất thiết đã đi đúng theo chiều hướng tiến bộ của lịch sử. Phong trào tôn vương nhương di đã được triển khai và được ủng hộ bởi những vũ sĩ hạ cấp khi họ bắt đầu cảm thấy bất mãn về những chèn ép trong trật tự thân phận, cho nên việc đòi hỏi một hình ảnh của một xã hội cận đại không méo mó từ những người nầy có lẽ là một việc khó.

  Những chí sĩ thời cuối mạc phủ đã quay lưng lại với năng lượng quần chúng, tìm cách phục hồi quyền uy cũ xưa của thiên hoàng, chính nó đã đi ngược với hướng đi của lịch sử và lý luận nhương di, tìm cách ngăn trở sự phát triển của liệt cường Âu Mỹ, từ ban đầu đã là việc không thể thực hiện được và đó chỉ là một lý luận trống không. Năng lượng cải cách nầy với một quan niệm ngược ngạo như trên, ngược lại, trong hiện thực đã đóng một vai trò lịch sử hết sức quan trọng. Mâu thuẫn từ kết quả nầy đã ngầm có một vấn đề quan trọng nối liền với vận mệnh của Nhật Bản sau Minh Trị duy tân. Nói tóm lại, để sinh ra một Nhật Bản cận đại, bụng mẹ đã bắt đầu đau dữ dội.

  Nhưng nếu chỉ bảo rằng tôn vương nhương di là một sức lãnh đạo duy nhất trong những cải cách cuối thời mạc phủ thì có lẽ là không thích đáng. Ngoài mặt tuy không hào hoa như tôn vương nhương di, nhưng thời nầy đã có những trào lưu tư tưởng nối liền với gốc rễ lịch sử không quên được, đó là tự giác về chính trị của nông dân.

  Những người thành phố được xem là những phần tử phụ thuộc nên nhờ vậy tương đối được sinh sống trong điều kiện tốt đẹp hơn, ngược lại nông dân là kẽ trực tiếp gánh vác những mâu thuẫn của xã hội phong kiến cho nên nông dân không dễ dàng âu ca thái bình và cũng không thể an thân đòi duy trì hiện trạng. Kinh tế hàng hóa phát triển làm cho vũ sĩ túng thiếu ra, và lúa gạo bị trưng thu nhiều hơn, đời sống nông dân hằng ngày đã khổ, lại càng bị khổ hơn. Khi thiên tai địa biến (động đất) thêm vào, những ảnh hưởng đó trở nên khủng khiếp.

  Nông dân đã bị phân tán ra trong những nông thôn nhỏ hẹp, không có điều kiện để tạo ra những tổ chức giai cấp, hằng ngày làm lao động vất vả, với một mức sống thấp kém cho nên thiếu cả trí thức lẫn tự giác, từ đó những tư tưởng cải cách để đả phá tình trạng khốn khổ của mình đã không nẩy nở ra được. Để chống lại những đè nén áp bức nầy nhiều lúc họ phải liều mạng gây ra biểu tình nông dân hakushou ikki (百姓一揆) (Bách tính nhất quỹ). Tuy mục tiêu của những cuộc biểu tình chỉ nhằm đòi giảm bớt trưng thu, những làn sống biểu tình nầy nhìn toàn thể đã là một động lực lớn thúc đẩy việc giải thể trật tự phong kiến. Trong đó, tên tuổi của những ngườI bị hy sinh vì đứng đầu biểu tình (những người đứng đầu các cuộc biểu tình nầy thường bị giớI cai trị bắt phải mổ bụng chết) tỉ dụ như Sakura Sougorou (佐倉宗五郎) được truyền miệng trong thế giới nông dân như gương mẫu nghĩa dân. Và đến thời kỳ dao động cuối mạc phủ những câu truyện nầy đã được Choubokure (thầy chùa ăn xin múa rối ngoài đường) ca hát, hoặc được diễn trong kabuki và đã là một niềm an ủi lớn lao cho đại chúng.

  Ngoài những việc biểu tình kịch liệt nầy, ở mọi nơi nông dân đã giám sát những quan chức thôn xóm, đòi cách chức những người bất chính, công chính hóa những phí tổn phụ trợ. Qua những điều khiển, cải cách thôn chính gần gủi hằng ngày, lần lần những tự giác chính trị cao ra. Nông dân đã tìm ra nguyên nhân nghèo khổ của mình là do ở những ăn xài không nề nếp của vũ sĩ, từ đó   đã nhiều lần đòi hỏi những người cai trị cải cách chính trị.

  Trong bối cảnh tự giác của nông dân, trong những cuộc biểu tình đã có hiện tượng ôm ảo mộng cải cách gốc rễ trật tự phong kiến như “Yonaoshi” (世直し) (đỗi đời). Và đến thời Minh Trị có phong trào tự do dân quyền, tuy chỉ một thời, nhưng đây là phong trào cải cách lấy nông thôn làm cơ bản.

  Nông thôn không có những văn hóa hào hoa như thành phố, nhưng chỉ có nghĩa không có những nghệ thuật có tính cách suy đồi tiêu phí. Tinh thần đấu tranh trong điều kiện khốn khổ khôn cùng là di sản của phong trào dân chủ chủ nghĩa duy nhất trong lịch sử văn hóa Nhật, một truyền thống quí báu của Nhật.

  VĂN HÓA LAN RỘNG RA KHU VỰC VÀ XÃ HỘI

  Lãnh chúa thời chiến quốc đã tạo ra nhiều xã hội chính trị manh mẽ ở mọi nơi trong nước, nhờ đó, văn hóa chỉ có ở vùng lân cận Kyouto đã lan ra toàn quốc. Hideyoshi thống nhất quốc gia, Kyouto được phục hưng, thái bình đến và những vùng Kansai vì có một truyền thống văn hóa dài dặn nên giữ được địa vị ưu thế khó vượt qua. Ieyasu đã mở mạc phủ ở Edo, nhưng vì văn hóa Kamakura và những nước ở phía đông bị suy vi, nên ở Kantou (Quan đông) không khí văn hóa vẫn có vẻ nghèo nàn. Là một đô thị thương nghiệp nên Oosaka được phồn vinh, và nhờ đó, cho đến giữa thời Edo, Kansai đã là trung tâm triển khai văn hóa. Thời nầy nếu ghi sổ chỗ xuất thân của những người xuất sắc, có công trong văn hóa tỉ dụ như Soudatsu, Kouetsu, Bashou, Saikaku, Chikamatsu hoặc Ninzai, Nakamoto, Keichuu v.v…thì sẽ thấy họ đều là những người ở Kansai (Bashou sau đó đã đổi chỗ ở đến Edo).

  Nhưng từ giữa thời Edo về sau, trung tâm văn hóa đã chuyển sang Edo. Đàn em của Ninzai có Sorai lập căn cứ ở Edo, mở ra một học phái cổ văn khác để cạnh tranh với Ninzai. Năm 1738, Kamono Mabuchi chuyển di trú sang Edo, xướng “Quốc học” từ phương đông, và đó là một hiện tượng tượng trưng cho việc thay đổi trung tâm nầy. Đến thời “Văn Hóa Văn Chính”, những nghệ thuật gia như Santou Kyouden (người viết sách kiểu cách), Bagin, Sanma, Juukyuu, Ryuutei Tanehiko (người viết sách “Murasaki giả hiệu, ông Genji nhà quê” nổi tiếng), Shunsui, hoặc Kareki, Hokusai, Hiroshige, hoặc là Nanboku, Mokuami đều là những người Edo, khác hẵn với thời Genroku.

  Đến thời nầy, tiếng Edo, của địa phương Kantou đã giành được địa vị trung ương (tiêu chuẩn) thay thế cho tiếng địa phương Kansai, tiếng trung ương có quyền uy trong một thời gian dài. Trong Heikei monogatari (truyện nhà Taira) có chỗ hài hước thái độ một công gia quí tộc ở Kyouto khinh miệt Kiso Yoshinaka (木曾義仲) nói tiếng Kantou quê mùa.

  Truyện “Ukiyo furo” (phòng tắm ukiyo) nói chuyện cãi lộn của 2 người đàn bà, một người nói tiếng Edo và một người nói tiếng Kansai, người nói tiếng Edo cho rằng những chữ như “Ikubei” hoặc “kaerubei” trong vùng Kantou là tiếng mới của “Ikubeshi” hoặc “kaerubeshi” dùng ở Kansai, cho rằng mình thắng thế hơn.

  Hai chuyện trên tượng trưng cho một điều đáng chú ý là Kantou, vùng văn hóa chậm tiến trong mấy trăm năm, nay đã trở nên trung tâm văn hóa.

Một trường kyougaku

  Trung tâm văn hóa đã chuyển sang Edo không có nghĩa là văn hóa đã chuyển từ Kansai sang Edo, văn hóa đã không bị giới hạn trong một phạm vi hẹp tiền tiến vùng Kansai, mà đã được bành trướng ra khắp mọi nơi trong nước, và trong quá trình đó, Edo, một đô thị có dân số đông nhất ở Nhật, lại là trung tâm của chính trị, cho nên văn hóa Edo được thịnh vượng.

  Trường của mạc phủ và các lãnh địa là cơ quan giáo dục vũ sĩ, cơ quan giáo dục thường dân cũng bắt đầu phổ cập. Cơ quan giáo dục cao đẳng như “Kyougaku” (郷学) (Hương học) (hình 64) phần nhiều do những nhân vật có chí trong dân gian với sự trợ giúp của lãnh chúa, lập ra. Tỉ dụ một lãnh địa nhỏ như Isezaki (伊勢崎) cũng đã có 24 kyougaku, trong đó ngôi trường Kyougidou vẫn còn giữ được hình dáng đến ngày nay.

Mát gặt Senba

  Terakoya (寺小屋) (nhà chùa nhỏ), cơ quan giáo dục sơ đẳng có rất nhiều. Vào khoảng 1722, ở Edo đã có khoảng 800 người dạy học, và có điều tra cho biết cuối thời Edo đã có khoảng 15 ngàn trường tư thục. Ở toàn quốc chỉ có một hai lãnh địa đến nay vẫn chưa được xác nhận là có terakoya. “Shingaku” (心学) (Tâm học) lấy việc giảng dạy thông tục làm nội dung để giáo hoá quần chúng được Ishida Baigan (石田梅岩) đề xướng, Tejima Toan (手島堵庵) v.v… phổ cập, lan rộng ra toàn quốc qua trên 30 xứ từ Mutsu (陸奥) (tỉnh Aomori ngày nay) đến Chikugo (筑後) (tỉnh Fukuoka ngày nay).

  Ở nông thôn dấu tích tiến bộ trong sức sản xuất đã có, nhưng đó chỉ là những cải thiện về kỹ thuật nhằm hợp lý hóa công việc sau gặt hái, qua những phát minh máy gặt bằng sắt (senba: ngàn răng) (hình 65) hoặc máy xay (sengokudoshi). Công việc cấy lúa hoặc nhổ cỏ, những phương pháp nguyên thủy vẫn được tiếp tục dùng. Lao động sản xuất của nông dân canh tác vẫn hết sức nặng nhọc và dưới những bốc lột không tha của giới cai trị, đời sống của nông dân rất nghèo khổ. Họ không có một chút dư dã nào để có thể nâng cao đời sống mình lên được và vì vậy nông thôn không có đủ điều kiện để tiếp nhận một nền văn hóa cao.

  So với đô thành, ở nông thôn từ chuyện cấy gặt, lợp nhà và ngay như hôn lễ, tang tế bất cứ trong chuyện gì, ý thức liên đới cộng đồng của thôn xóm hết sức mạnh mẽ, làm hoặc nghỉ hoàn toàn không có tự do, cho nên một nền văn hóa cao độ nuôi dưỡng bởi những trích trữ thường thức hoặc sáng kiến của cá nhân không thể mọc rễ trong nông thôn được. Trong những thôn xóm nhỏ hẹp, nông dân chỉ làm đi làm lại những lao động có tính cách nguyên thủy cho nên nông dân không có một cái nhìn rộng hoặc không có triển vọng trong đời sống là chuyện không ngạc nhiên.

Áo mưa của nông dân

  Vai trò lịch sử lớn nhất của nông dân không phải sáng tạo ra những văn hóa có tổ chức cao độ như tư tưởng, nghệ thuật, học vấn mà vai trò của họ là sản xuất nông nghiệp, một cơ sở vật chất cho tất cả mọi văn hóa. Và từ những phản kháng sống còn liên hệ trực tiếp đến đời sống, một tinh thần dân chủ mộc mạc đã được bồi dưỡng ra.

  Một nghiên cứu phân tích giai tầng trong môn đồ của Motoori Norinaga cho thấy có 116 người thành phố, 114 nông dân, 69 thầy đình, 68 vũ sĩ, 23 y sĩ, 22 phụ nữ, và 2 khác. Đây là con số cho thấy rõ Quốc học là một môn học của mọi giới và điều đáng để ý là số người thành phố đã đứng đầu. Tư tưởng, học thuật của Norinaga có tính cách bảo thủ, tình cảm hợp với tính tình của những người thành phố.

  Việc nầy hoàn toàn khác hẳn đối vớI môn đồ của Hirata Atsutane, phần lớn họ là những người xuất thân từ thầy đình nhà quê và điền chủ. Trong số học trò của Atsutane có nhiều người như Miyaoi Sadao (宮負貞夫) ở Shimofusa (下房) (vùng phía bắc tỉnh Chiba ngày nay) đã thuyết về nhiệm vụ của quan chức hương thôn, lý luận tường tận về qui phạm sinh hoạt ở nông thôn, nghiên cứu kỹ thuật nông nghiệp. Hình thái nầy được gọi là “Quốc học dân gian” (草莽の国学) (Soumou no kokugaku) và đã là một yếu tố quan trọng trong văn hóa sử cuối thời mạc phủ.

  Nhưng sự phổ cập văn hóa lan rộng ra mọi giai cấp, mọi lãnh vực không có nghĩa là đã đưa đến một tiến bộ về chất trong văn hóa. Ngay như Tâm học, một học thuật phổ thông toàn quốc, hoặc Quốc học dân gian, một học thuật thấm nhuần trong giới hào nông cũng chỉ là những tư tưởng nhằm vận động quần chúng thuần phục chế độ cai trị, nhằm mục đích đối phó với những mâu thuẫn ngày càng trở nên mạnh mẽ trong chế độ phong kiến. Ở điểm nầy khi so sánh với những hành động trực tiếp của đại chúng bần nông sinh ra từ vùng chẳng có gì đáng gọi là văn hóa, thì có lẽ những hành động bản năng theo đúng hướng tiến bộ của lịch sử nầy là quan trọng hơn.

  So sánh với thành thị, nông thôn có văn hóa hậu tiến, nhưng văn hóa nầy gắn liền với đời sống nông thôn, lại còn có tính cách lành mạnh hơn văn hóa đô thị. Những hàng thủ công như vải vóc, đồ nhuộm, áo lốp, những vật dụng hàng ngày hầu hết được sản xuất ở nông thôn (hình 66). Những món hàng nầy khi so sánh với những sản phẩm cao cấp ở thành phố, ở một khía cạnh nào đó, nó có một vẽ đẹp riêng biệt đầy tình.