Sông Sumida ngày nay bên tháp phát sóng The Big Tree

 

-Con hỡi con hời! Bây giờ con ở đâu?

Kìa, kẻ đang đứng đằng kia là con ta đấy chăng? Có phải nó đang tìm về phía mẹ? Rồi khi cả hai đưa tay quờ quạng ôm nhau thì hình bóng đứa con từ từ nhòa nhạt. Còn chăng là những huyễn ảnh hư hư thực thực lúc ẩn lúc hiện như trên mặt kính. Đến lúc vài tia nắng sớm bắt đầu le lói đằng sau những đám mây trên bầu trời phía Đông thì không còn thấy đâu vết tích của đứa con ấy nữa.

Cái mà người mẹ nghĩ là bóng dáng đứa con chỉ là một nấm mồ cỏ mọc xanh um giữa cánh đồng lau lách bạt ngàn như để đánh dấu mà thôi.

Chuyện mẹ tìm con trong “Dòng sông Sumida” cũng như chuyện mẹ kế hiếp đáp con chồng trong “Truyện Sumiyoshi” là hai câu chuyện mẹ tôi vẫn kể tôi nghe suốt thời thơ ấu. Khi kể “Truyện Sumiyoshi”[10] mẹ còn cho tôi xem những hình vẽ trong tập tranh kiểu Nara (Nara Ehon)[11]. Riêng truyện “Dòng sông Sumida” thì trong nhà, cả bản tuồng Nô (yôkyoku) lẫn tập tranh (ehon) đều không có, nên mẹ chỉ kể suông cho tôi nghe thôi.

Trong tuồng Nô “Sumidagawa”[12], cậu bé Umewakamaru sau khi bị bọn buôn người dụ dỗ và đem từ kinh đô về miền Đông, đã ngã bệnh nặng rồi bị chúng vứt bỏ trên bờ sông Sumida. Lúc cậu chết, người ở đây thấy cậu có vẻ là khách tha hương đến từ kinh đô nên lấy làm tội nghiệp, đã đắp điếm cho cậu một nấm mồ bên đường và trồng cây liễu để đánh dấu. Họ cũng đã cung kính niệm Phật nhiều lần cho linh hồn cậu được yên nghỉ.

Hôm ấy, ông lái đò trên sông Sumida đã kể lại cho hành khách câu chuyện thương tâm đó. Khi câu chuyện dài ấy chấm dứt thì thuyền cũng vừa cập bến.

Thế nhưng, trong đám khách qua sông, có một người đàn bà vẫn thở than  giọt vắn giọt dài và không còn đủ sức gượng đứng dậy. Người ấy chính là mẹ của Umewakamaru, một bà điên. Ông lái đò lấy làm tội nghiệp mới đưa bà đến bên nấm mộ. Khi vừa tới nơi, bà đã van mọi người hãy đào bới nó lên để cho mình được thấy mặt đứa con thêm một lần nữa.Vì quá xót xa, bà quên cả niệm Phật mà chỉ biết than khóc. Ông lái đó khuyên rằng nhân có nhiều người đến đây hôm nay thì nên làm được điều gì vừa điếu tang người mẹ, vừa làm vui lòng vong linh đứa con, nên đã trao cho người điên một cái chiêng nhỏ. Bà mẹ bèn gõ chiêng vừa tụng niệm Nam mô A Di Đà Phật, Nam Mô A Di Đà Phật. Thì vừa lúc ấy, bên dưới nấm mồ vọng lên tiếng tụng niệm Nam Mô A Di Đà Phật của cậu bé đóng vai kép con (kokata) như muốn đáp lại lời bà. Làm như thể trong lúc niệm Phật, bà đã được nghe tiếng nói của con mình và nghĩ rằng nó đã vọng lên từ dưới đáy mồ.

Sau đó mới đưa đến cái cảnh: “Kìa, kẻ đứng đằng kia là con ta đấy chăng? Có phải nó đang tìm về phía mẹ? Rồi khi cả hai đang đưa tay quờ quạng ôm nhau thì hình bóng đứa con từ từ nhòa nhạt. Còn chăng là những huyễn ảnh hư hư thực thực lúc ẩn lúc hiện như trên tấm kính” đã thuật ở bên trên.

Mẹ tôi cũng là một người đã đem câu chuyện quá đỗi thương tâm ấy kể lại tôi nghe. Tôi nhớ là câu chuyện về Sumidagawa do mẹ kể còn nhiều tình tiết hơn cả kịch bản tuồng Nô mang đề tài ấy. Thời tôi còn bé nghĩa là cách đây năm sáu mươi năm, loại truyện “mẹ mìn” buôn người được người ta truyền đi rất nhiều và trong số đó có những câu chuyện nổi tiếng chẳng hạn Sanshô Dayuu[13]. Vả lại, trẻ con thời đó đều tin rằng chuyện mẹ mìn hay lừa người rồi bắt cóc (hitosarai) là những cái có khả năng xảy ra trong thực tế. Dưới dạng truyện đời xưa, các bậc cha mẹ đã dùng chúng để răn đe hay ngăn ngừa con cái không được tự tung tự tác hay tự tiện bước ra khỏi nhà. Có lẽ vì đó mà mẹ tôi đã pha trộn vào trong những câu truyện kể của mình cả truyện mẹ mìn bắt cóc con nít từng khiến cho bà mẹ của Umewakamaru trong sự tích “Dòng Sumida” phải hóa điên.

Nguyên lai kịch bản tuồng Nô (dao khúc) không được viết ra để đọc mà chỉ để đem trình diễn trên sân khấu, nên cùng lắm chỉ có thể nói là nó dùng để hát. Mùa xuân năm mười hai, mười ba tuổi, tôi nhớ cha mẹ tôi đã dắt tôi đi xem tuồng “Sumidagawa” lần đầu tiên ở rạp Nôgakudô (Năng Nhạc Đường) ở Kyôto. Tôi nhớ lúc trở về, tôi đã đọc bản in của vở tuồng ấy vốn có sẵn trong nhà. Lúc ấy, đầu óc tôi hãy còn sót lại những dư ảnh của vở tuồng mình mới xem xong, nên dù chỉ là một đứa bé con, tôi vẫn muốn tìm đọc thử. Thế nhưng, không kể đến cái lần đọc thiếu sự tập trung của thời non trẻ, khi lớn lên, lúc có dịp đọc lại nó, tôi mới nghĩ rằng ta không thể so sánh “Dòng Sumida” với “Truyện Sumiyoshi” để xem bên nào hơn, bên nào kém. Thêm một lý do nữa là cuốn “Truyện Sumiyoshi” tối cổ đã thất lạc, hiện nay chỉ còn truyền lại mỗi bản mới đã cải tác. Ngay tác phẩm văn học như truyện kể mà cũng phải chịu số phận hẩm hiu.

Còn nói về cái hẩm hiu đáng thương tâm trong nội dung câu chuyện thì tôi nghĩ “Truyện Sumiyoshi” còn chưa bộc lộ hết một nỗi buồn se sắt nhưng thanh khiết và thấm tận lòng người từng thấy trong “Dòng Sumida”. Ngay lúc hãy còn bé, tôi nhớ rất rành mạch là mình từng có ấn tượng như vậy rồi. Về sau nhiều khi nhớ lại, tôi thấy nó vẫn y nguyên. Nhưng tại sao điều đó lại có thể xảy ra? 

Trong truyện Sumiyoshi có cây đàn cầm (koto) còn trong chuyện về sông Sumida thì có cái chiêng con (shôko). Hai câu chuyện đều có xuất hiện một món nhạc khí và chúng đã đóng vai trò tạo nên âm hưởng cho cốt truyện. Tuy nhiên, đàn cầm là thứ nhạc khí thân quen và có âm thanh dễ gây xúc động hơn tiếng chiêng. Mặt khác, người mẹ tôi nói ở đây không phải mẹ ruột của tôi. Bà chỉ là em gái của người đàn bà đã sinh ra tôi. Đó là bí mật mà mẹ tôi đã giữ kín cho đến ngày bà đem thổ lộ tôi nghe khi dừng chân trên cây cầu hình vòm (sorihashi) của ngôi đền thần đạo Sumiyoshi[14]. 

Cầu hình vòm (arched bridge) của đền Sumiyoshi Taisha (Ôsaka) 

-Mùa thu đến khiến ông nhớ về điều gì ạ?

“Truyện Sumiyoshi” làm tôi nghĩ đến lòng thương nhớ mẹ của người con gái khi nàng sống ở đền Sumiyoshi. Còn “Dòng Sumida” đối với tôi là hoài niệm về những nàng con gái ăn sương (shôfu) bên bờ sông con sông ấy.

Hôm nay, tôi đã đến trọ ở một lữ quán nằm ven một bờ biển hẻo lánh. Bữa qua, trong hành lang nhà ga Tôkyô, người ta đã bất chợt gắn cái micro (microphone) lên người tôi. Ý chừng họ muốn thu âm ngoài đường phố cho một chương trình phát sóng radio.

-Xin ông một đôi câu về cảm tưởng của mình trước những biến chuyển của thời tiết ạ.

-Tôi muốn được quyên sinh (shinjuu) cùng với một cô con gái trẻ.

-Quyên sinh? Ông mong được chết chung với một cô gái trẻ? Mùa thu của người cao tuổi buồn lắm hay sao vậy?

-“Khi đang ho, tôi cũng chỉ một mình”.[15]

-Ông nói gì mà nghe kỳ cục thế?

-Hình như đó là câu thơ Haiku ngắn nhất lịch sử.

Khi tôi đến ngôi nhà trọ ở vùng thôn quê đó thì sóng đang đánh rất cao và ngoài sân, tiếng côn trùng mùa thu rền rĩ khiến cho một lữ khách đến từ Tôkyô như tôi mà cũng thấy inh tai nhức óc. Nó đã làm tôi phải đặt cho người bưng bữa cơm chiều đến cho mình câu hỏi:

-Mấy con sâu ngoài vườn là có sẵn trong thiên nhiên hay mình thả ra đó để nuôi vậy?

-Chúng đã có sẵn ở đấy rồi, ông ạ.

-Tôi nghe có tiếng của sâu chuông (suzumushi), sâu tùng (matsumushi) và hình như hãy còn không biết bao nhiêu loại sâu khác chen vào mà không có cách nào kiểm chứng. Khổ cái, tôi lại là loại người cái gì cũng thích tìm hiểu đến nơi đến chốn.

Tôi vẫn biết xưa nay số người hay hỏi và trả lời những câu chán mớ như thế không phải là ít.

Có lúc, anh bạn Suyama của tôi đã đặt câu hỏi cho một trong hai cô gái ăn sương vốn là chị em sinh đôi ở khu Asakusa và đang đi khách với chúng tôi:

-Này! Tên là gì nào?

-Tên em à? Takiko.

-Takiko hả. Có phải Taki là chỗ có nước đổ xuống giống như nghĩa của chữ Lũng瀧 đấy không?

-Đúng đó anh.

-Sao anh không thấy em có vẻ gì giống thác nước cả?

Tôi mới xen vào:

-Thác thì cũng có năm bảy loại, cậu ơi. Đâu phải chỉ có những thác danh tiếng như Nachi no taki hay Kegon no taki đâu![16] Một dòng nước chen giữa lùm cây hay nhỏ như mấy sợi chỉ trắng cũng có thể gọi là thác nữa là!

Suyama lại hỏi cô thứ hai:

-Còn em?

-Em tên Takiko.

-Ủa? Bộ em nói đại cho có hay sao? Biệt hiệu để hành nghề (Genjina) à?

-Không ạ. Đó là tên thật của em, có từ hồi cha sanh mẹ đẻ.

-Ừ, thôi cũng chả sao. Thế nhưng trong sổ hộ tịch của nhà nước, bao nhiêu là cặp sinh đôi đến đăng ký mà đâu có thấy ai trùng tên như chị em em đâu.

-Tên chúng em phân biệt được chứ! Một đứa tên viết bằng chữ Hán, một đứa viết theo Kana mà anh. Em cũng chả biết lúc đó họ viết tên em bằng Hiragana hay là Katakana nữa!

-Hừm. Hay lại có ông khách nào chỉ vẽ cho hai em trò chơi nghịch như thế?

Tôi bèn nói với Suyama:

-Chắc là vì có những người vớ vẩn thích hỏi tên họ người ta như cậu đấy!

Suyama nheo mắt nhìn tôi:

-Chứ hai người giống nhau mà còn giống đến cả tên tuổi thì cậu không lấy làm lạ à?

Thế rồi Suyama lại gật gù:

-Sống bên nhau là chịu cảnh lửa địa ngục đấy.

Những người con gái sinh đôi thì dù giống nhau đến cỡ nào, nếu chập họ lên nhau mà so sánh từng điểm một thì nhất định là, ở đâu đó, sẽ có đôi chỗ khác nhau rất tinh vi. Về sau, không còn gặp hai chị em song sinh ấy nữa, khi nghĩ lại, tôi mới thấy đúng là đã có những tình huống giống cảnh họ vậy. Nhưng lúc đó thì anh bạn Suyama cũng đã qua đời.

Có lẽ cả Suyama lẫn tôi đều đã tìm thấy cái khoái cảm qua huyễn tưởng và sự đê mê trong trụy lạc khi ở bên cạnh cặp song sinh này. Bởi vì chúng tôi không biết được cô nào là cô nào, có lúc xem hai người là một, có lúc xem một người là hai. Tuy nhiên cũng có những phút giây ngắn ngủi chúng tôi sực tỉnh và tỏ ra kinh ngạc trước cái khoái cảm và sự đê mê ấy. Chẳng hạn lúc người con gái đưa móng tay gãi lên lưng tôi. 

-Kìa, em! Có ngưng không nào?

Tôi giật mình né qua một bên, thiếu điều muốn đứng dậy.

-Sao vậy? Đau hả anh? Hay là anh nhột?

-Không.

-Em đã cố ý không để anh đau mà!

Lúc đó, tôi mới lấy lại bình tĩnh:

-Thôi, cũng được. Gãi hộ anh đi.

Tôi nhắm mắt lại. Hình như cô gái đã mất hứng, chỉ tiếp tục cho móng tay hững hờ gãi trên lưng tôi thôi.

Một ngày trời tuyết vào năm tôi lên sáu hay bảy tuổi gì đó, tôi cảm thấy bứt rứt trong người. Mẹ mới hỏi tôi có muốn mẹ dùng cái phím đàn koto gãi lưng cho không. Khi được người còn gái dùng móng tay gãi lưng, tôi bỗng nhớ lại cảm giác đến từ cái phím đàn ngày xưa của mẹ.

Tôi mới nhờ người con gái:

-Có thể nào em dùng móng chân gãi hộ lưng anh không?

Cô ta đã thành thực trả lời:

-Được chứ. Hay lắm đó. Nhưng để em cắn cho thì có tốt hơn không?

-Không, em. Gãi thôi.

Hồi đó, mẹ cũng không chịu gãi hộ bàn chân bị sương ăn của tôi. Bà bảo::

-Dùng thế thì phí quá. Cái phím đàn cầm này là kỷ vật từ người chị của mẹ đấy. Chứ nó không phải là đồ của mẹ Yukihira[17] đâu nào.

Lúc ấy gương mặt của bà trông nghiêm nghị nhưng tôi cũng còn nhớ là nó rất u hoài.

Tôi chẳng có mấy khi khoan khoái bằng lúc được người con gái dùng móng đầu ngón chân gãi lưng cho.

Người con gái ngừng lại và đưa mắt nhìn tôi như dò hỏi:

-Sao thế? Em không nghe anh nói năng gì hết vậy. Em gãi mạnh hơn nữa nhé?

Mẹ là một người đàn bà đẹp. Tôi tự hỏi người chị của mẹ tức bà mẹ đẻ ra tôi và mẹ có giống nhau không và có giống như đúc hay không nữa? Đó là điều mà khi còn nhỏ tôi vẫn thắc mắc nhưng đã rụt rè, không dám hỏi mẹ cũng như hỏi cha. Hình như bà mẹ đẻ tôi có để lại ảnh. Tôi đã nhiều lần lục lọi khắp nhà, cả trong tập dán ảnh cũng như những tấm ảnh rời, nhưng không sao tìm ra một bức ảnh nào giống như thế!

Rốt cuộc, hành động của tôi bị mẹ thấy được và bà đã đưa ra nhận xét.

-Dạo này, mẹ thấy Yukihira cứ đi sục sạo như muốn tìm cái gì ấy nhỉ? Có phải muốn tìm ảnh của mẹ Yukihira không. Ảnh của mẹ con thì làm gì có!

Dĩ nhiên, tôi cũng hiểu cách gọi “mẹ Yukihira” mà bà dùng lần này là để ám chỉ người mẹ đẻ của tôi.

-Vậy chớ ảnh bà hồi đám cưới và cảnh bế con lên thăm đền (miyamairi) cũng không có nốt hở mẹ?

Mẹ tôi không dấu được vẻ ngạc nhiên:

-Cậu này coi bộ thạo chuyện đời rồi đấy nhỉ. Có thì cũng có đấy nhưng hình như mẹ đã xé và đem vứt hết rồi.

-Tại sao vậy?

-Ghen tuông. Vì mẹ ghen với chị ấy chớ sao!

Tôi mới hiểu là vì không muốn cho đứa con nhìn thấy mặt mẹ đẻ của nó, nên mẹ tôi đã xử lý hết những tấm ảnh ấy.

-Hai người có giống nhau không?

-Không giống đâu. Chuyện đáng lấy làm lạ đấy nhưng mẹ và chị của mẹ hoàn toàn không giống nhau chút nào hết.

Mẹ nén thở và nói tiếp:

-Yukihira cũng không giống chị của mẹ đâu. Yukihira có phần giống bên bố nhiều hơn. Phải không con?

Mẹ đã nói dối.Từ khi còn nhỏ, tôi đã biết là tôi không giống bố tôi. Thay vào đó, tôi thấy mình giống mẹ tức người mẹ đang dưỡng dục tôi đây. Từ đó mà suy ra thì bà mẹ đẻ và bà mẹ nuôi ắt cũng phải giống nhau chứ? Thế nào ở nhà gốc bên họ ngoại (haha no jikka) cũng có bức ảnh người mẹ ruột của tôi. Tuy nhiên, trong lòng một đứa bé con, việc đi tận đến gia đình bên ngoại để tìm cho được tấm ảnh đó quả là phiền toái và đáng ngại ngùng. Từ lúc ấy, thay vì ngắm khuôn mặt bà mẹ nuôi để mường tượng ra hình ảnh của bà mẹ đẻ, tôi đã có lúc nhìn thấy hai người mẹ mà tôi nghĩ là giống nhau như đúc đó, qua hình ảnh của một người duy nhất.

Tôi mang theo niềm tâm sự như vậy cho đến một ngày gặp được hai nàng con gái ăn sương sinh đôi, giống nhau như hai giọt nước, nhưng ngay cả câu chuyện đó, giờ đây cũng đã thành một dĩ vãng xa xưa.

 

Dịch ngày 18/9/2023

 

Bên lề tác phẩm: 

Như chúng tôi đã có dịp trình bày, Sumidagawa là một trong bốn vài viết họp thành một tứ bộ tác (tetralogy) có màu sắc “truyện - tùy bút” nhan đề Sorihachi rensaku (Chùm truyện cây cầu vòm) của Kawabata. So với ba bài trước (Sorihachi, Shigure và Sumiyoshi) ra đời vào năm 1948, Sumidagawa chỉ được ra mắt năm 1968 tức 20 năm sau, trước khi nhà văn qua đời (1972) vỏn vẹn có 4 năm. Nhân vì không thể tách rời tác phẩm này ra khỏi truyền thuyết về dòng sông Sumida và vở tuồng Nô cổ điển “Dòng Sumida” (Sumidagawa), chúng tôi mạn phép đăng tải cả hai một lượt để quý độc giả tiện bề tham khảo. Cũng để thấy rằng con sông đó đã nằm trong tiềm thức của người Nhật nói chung và không thiếu chi nhà văn từng khai thác chủ đề này, mỗi người một kiểu, trong đó, ngoài Kawabata hãy còn có các tên tuổi lớn như Nagai Kafuu (trong Dòng Sumida / Sumidagawa) Akutagawa Ryuunosuke (Nước dòng Sông Cái / Ôkawa no mizu), Kitahara Hakushuu (Thời thơ ấu của tôi / Wa ga oitachi) vv...

Tuồng Nô cổ điển Dòng Sumida kể chuyện bà mẹ điên đi tìm đứa con thất lạc. Trong truyện-tùy bút Dòng Sumida của Kawabata, đó là chuyện đứa con mồ côi suốt đời đi tìm hình ảnh mẹ mình qua hình bóng những người đàn bà khác đã đi qua đời mình. Nó không khác gì câu chuyện của Hoàng tử Hikari Genji mười thế kỷ về trước.

Thật vậy, Genji đã tìm về người mẹ xấu số mà chàng không biết mặt (tức nàng Kôi) qua hình ảnh người mẹ kế và cũng là người tình của chàng là Hoàng phi Fujitsubo và khi hoàng phi mất, chàng lại tìm hình ảnh nàng qua Murasaki no Ue, người vợ trẻ của mình, vai cháu của Fujitsubo. Chàng cũng đi tìm hình ảnh người yêu sầu muộn ngày xưa là nàng Yugao khi trổ tài tán tỉnh Tamakazura, con riêng của nàng và cũng là người chàng nhận làm con gái nuôi.

Trong chiều hướng này, Kawabata không những đã gặp gỡ Murasaki Shikibu của thế kỷ XI nhưng còn gặp cả một nhà văn cận đại là Tanizaki Jun’ichirô mà tình quyến luyến đối với người mẹ xinh đẹp đã biểu lộ trong các tác phẩm của ông như Nhớ về mẹ thương (Haha no kouru ki), Người mẹ của Tướng ngự lâm Shigemoto (Shigemoto Shôsho no Haha) hay Sắn dây núi Yoshino (Yoshino kuzu)...

Văn bản: Kawabata Yasunari, Sumidagawa, trích Toàn Tập Kawabata, Nxb Shinchô, Tôkyô, 1980.

---