Trích sổ tay của Yasukichi

Yasukichi no techo kara

Akutagawa Ryunosuke

Nguyễn Nam Trân dịch

Lời người dịch:

Trong bức thư gửi cho một người bạn vào khoảng đầu năm 1919, Akutagawa đã có ý định đi tìm tự do trong diễn tả nghĩa là chọn một lối viết mới, khác với loại văn kể truyện mà ông thường sử dụng cho đến thời điểm đó. Ông không còn đóng khung tác phẩm trong bối cảnh thời trung cổ mà hướng về cuộc sống thường nhật chung quanh mình. Bắt đầu với “Mấy Trái Quít” (1923) (xin xem bản dịch từ nguyên tác Mikan của Đinh Văn Phước), ông đã bước hẳn qua một thể loại khác bằng cách sử dụng những đoạn trích từ cuốn sổ tay của một nhân vật mang tên Yasukichi mà thân thế và phong cách vốn có nhiều điểm tương đồng với bản thân tác giả.

Đây là một chuyển biến quan trọng trong đời viết văn của ông. Có thể nói ông đã bước qua thể loại tiểu thuyết tự thuật (shi-shôsetsu) nhưng đặt mình ở ngôi thứ ba thay vì ngôi thứ nhất. Từ đấy, ông khai thác thủ pháp này và đã thành công với hai tác phẩm “Sổ Điểm Danh Những Người Đã Khuất” (Tenkibo, Lê Ngọc Thảo dịch) và “Ảo Ảnh Cuộc Đời” (Shinkiro, Phạm Vũ Thịnh dịch).

Nhân vật Horikawa Yasukichi, giáo sư Anh Văn trường Hải Quân chỉ có thể là Akutagawa vì vừa thông minh lại có cái nhìn lạnh lùng, trào lộng giống hệt ông. Tất cả những đặc tính cao ngạo đó phải chăng chỉ là lớp vỏ ngoài dùng để che dấu nỗi tuyệt vọng sâu sắc bên trong con người trí thức hoài nghi?

Bản dịch gồm năm tiểu phẩm mang nhan đề sau đây: Gâu, Hai Người Âu, Giờ Nghỉ Trưa, Nỗi Thẹn Thùng, Chú Gác Dan Dũng Cảm. 

Nguyên tác in trong loại sách bỏ túi của nhà xuất bản Kadogawa, bản năm 1969. Độc giả tiếng Pháp có thể tham khảo bản dịch của Edwige de Chavanes “Extraits du Carnet de Notes de Yasukichi” (in La vie d’un idiot et autres nouvelles, Unesco, Gallimard, 1987).

Ngoài ra, “chùm truyện về Yasukichi”(Yasukichi-mono) trong đó nhân vật Yasukichi đóng vai chính, còn có những tác phẩm khác như Cúi chào (Ojigi) và Bà à à à (Obaaaa), Cuốn tiểu thuyết ái tình (Ren-ai shosetsu) vv… không thuộc “Trích đoạn từ sổ tay của Yasukichi”.

Gâu!

Wan

Một chiều mùa đông, trên tầng hai của cái tiệm ăn cáu xỉn, Yasukichi ngồi nhai miếng bánh mì nướng hoi mùi dầu. Đằng trước bàn của anh ta là một bức tường trắng đầy vết nứt. Ai đó đã dán lên trên tường mảnh giấy hình chữ nhật với dòng chữ “Đây có xăng-uýt nóng (hot)”(một người đồng nghiệp của Yasukichi vốn thực thà nên không hiểu ý nghĩa câu đó khi đọc trại chữ Hot thành Hotto theo âm Nhật thành ra “Xăng uýt nóng hú hồn!”) .Từ chỗ đó về phía trái có cầu thang đi xuống tầng dưới, còn bên tay mặt là một cánh cửa sổ bằng kính. Yasukichi vừa gặm bánh mì nướng, lâu lâu đưa mắt nhìn lơ đãng về phía cửa sổ. Ngoài đó, phía bên kia đường là một cửa hàng bán quần áo cũ, mái lợp tôn, treo lòng thòng mấy bộ đồ xanh công nhân và vài tấm áo khoác màu ka-ki.

Theo nguyên tắc, lớp đêm dạy tiếng Anh nầy bắt đầu từ sáu giờ rưỡi chiều ở trường[1]. Yakukichi bắt buộc phải có mặt mà khổ nỗi, anh ta lại sống ngoài thành phố nên sau khi dạy xong lớp ban ngày, không có cách nào hơn là phải ngồi chịu trận ở đây cho đến sáu rưỡi. Chắc là thơ của Toki Aika[2] chứ không ai khác- nếu nhớ lộn thì đừng có chấp nghe- có câu:

Mỏi răng nhai cơm dọc đường,

Bíp-tếch như cứt. Anh thương nhớ mình.

Cứ mỗi lần đến quán là mỗi lần bài tanka của Aika lại hiện ra trong đầu.Ngay từ cái thuở anh ta hãy còn chưa cưới cô vợ[3] rất đổi yêu thương bây giờ. Thế nhưng, hễ ngồi nhai miếng bánh mì nướng hoi dầu, ngắm cái tiệm bán quần áo cũ, nhìn mảnh giấy quảng cáo “xăng-uýt nóng (hot) ” thì cái câu “anh thương nhớ mình ” không biết từ đâu bỗng trào dâng lên đầu môi.

Lúc nầy Yasukichi chợt để ý sau lưng anh ta có hai sĩ quan hải quân trẻ tuổi đang ngồi uống bia.Một trong hai người là chủ sự phòng lương bổng ngôi trường anh dạy và anh có nhớ mặt. Vốn không hay giao thiệp với bọn lính tráng, anh ta không biết tên viên sĩ quan là gì. Kể cả những chi tiết khác về người ấy. Có thể người ấy mang lon thiếu úy hay trung úy gì đó. Yasukichi chỉ biết mỗi một điều là hằng tháng khi đi lãnh lương thì tiền bạc phải đến từ tay sĩ quan nầy mà thôi. Còn nhân vật thứ hai thì anh mù tịt. Mỗi lần hai người sĩ quan muốn kêu thêm bia thì chỉ dùng “Ê” với “Nè” để sai khiến.Cô hầu bàn lại không có vẽ gì  bực bội mà còn cố gắng leo lên leo xuống cầu thang, hai tay mang mấy cốc bia đến.Chẳng bù lúc Yasukichi gọi một tách trà đỏ, khó lòng thấy cô sốt sắng phục vụ như thế. Chuyện nầy xảy ra không chỉ riêng nơi đây. Đi đến các quán cà phê và tiệm ăn khác trong thành phố nầy, chỗ nào cũng xử sự giống nhau.

Hai người sĩ quan vừa nốc bia vừa bàn tán cái gì mà có vẽ hoạt náo. Yasukichi không hơi đâu lắng tai xem họ kháo nhau điều chi. Nhưng anh bỗng giật nẫy khi nghe “Gâu cái coi!”. Yasukichi không thích chó và là người từng thích thú khi nghĩ thầm trong số những nhà văn không thích chó có cả Goethe lẫn Strindberg.Cho nên khi lỗ tai bắt được câu nói đó, anh ta nghĩ ngay đến một con chó tây to cao mà người ta có thể nuôi ở những chỗ như thế nầy.Cùng một lúc Yasukichi có cảm tưởng ơn ớn như thể con chó đó đang lởn vởn sau lưng mình.

Yasukichi lén nhìn phía đằng sau.Mừng quá trời ạ, chẳng có bóng con vật nào giống như chó cả. Chỉ thấy viên sĩ quan phòng lương bổng đang nhìn ra ngoài cửa sổ, nhe răng cười. Yasukichi phỏng đoán phải có con cho nào ở dưới cửa sổ nhưng anh cảm thấy có điều gì hơi khác thường.Thế rồi, anh thấy người sĩ quan phát lương ấy tiếp tục:

-         Ê, gâu cái coi! gâu đi nào!”

Yasukichi hơi rướn người nhoài ra nhìn xuống phía dưới cửa sổ. Đèn quảng cáo cho Masamune gì gì[4] vẫn chưa bật, treo ở một cửa hiệu nào đó là cái đập vào mắt anh ta trước nhất, rồi đến tấm bạt che nắng được cuộn lên với mấy miếng da làm quai guốc ai phơi và bỏ quên trên mấy phuy bia cũ nay dùng hứng nước mưa.Sau đó là dăm vũng nước còn đọng trên phố người qua lại. Rồi gì nữa nhỉ, mà dẫu là gì cũng chẳng thấy bóng chó chiếc nào đâu.Thay vào đó là một đứa trẻ ăn mày tuổi độ mười hai, mười ba. Nó vừa đứng với dáng co ro trong cái lạnh, vừa ngước mắt nhìn cánh cửa sổ trên lầu.

-  Ê, gâu cái coi! gâu đi nào!

Sĩ quan phát lương lập đi lập lại như thế.Câu nói đó xem ra có mãnh lực điều khiển được tâm trí đứa bé ăn mày. Nó hầu như đang ở trong trạng thái mộng du, bước một hai bước về hướng cánh cửa sổ, mắt thì dĩ nhiên là vẫn nhìn lên. Lúc đó Yasukichi mới khám phá ra cái trò chơi ác độc của người sĩ quan phát lương xấu xa kia.Chơi ác? Hay có thể không phải như thế? Nếu không phải một trò chơi ác thì có lẽ là một cuộc thí nghiệm để xem con người ta khi bụng lép có thể nào vứt bỏ cả lòng tự trọng hay không đây thôi.Theo chỗ suy nghĩ của Yasukichi, giữa thời này có ai hơi đâu còn đi thí nghiệm để kiểm chứng điều đó.Xưa Esau[5] nhượng đứt quyền trưởng nam để đổi lấy miếng thịt rô-ti và nay Yasukichi cũng vì mẫu bánh mì mà đi làm nghề giáo. Xem hai ví dụ đó đã đủ vỡ lẽ.Thế nhưng coi bộ nhà nghiên cứu tâm lý học kia vẫn chưa chịu thỏa mãn dù có từng ấy bằng chứng. Nếu thế thì đúng phóc cái câu hôm nay Yasukichi vừa dạy cho học trò: De gustibus non est disputandum[6]. Mỗi người một thích, cấm sao cho được. Muốn thí nghiệm à? Cứ việc! Yasukichi vừa suy nghĩ như thế, vừa mãi nhìn đứa bé ăn mày dưới cửa sổ.

Sĩ quan phát lương im đi trong giây lát. Thằng bé bỗng đâm ra lo lắng, bắt đầu đảo mắt nhìn trước nhìn sau suốt con đường.Tuy việc bắt chước tiếng chó sủa không có gì khác thường nhưng hẳn là nó ngại người qua kẻ lại bắt gặp.Trong khi mắt nó còn đảo quanh thì sĩ quan phát lương thò cái bộ mặt đỏ gay ra ngoài cửa sổ, lần nầy tay lại phất phất một vật gì :

-  Ê, gâu cái coi! mầy gâu thì tao cho cái nầy!

Trong khoảnh khắc, gương mặt của đứa bé ăn mày chợt bừng lên một vẽ thèm thuồng. Đôi khi Yasukichi cũng để tâm đến kiếp sống của những người ăn mày với những tình cảm đượm màu lãng mạn nhưng chưa bao giờ anh ta tỏ ra đồng tình hay thương hại họ. Anh nghĩ nếu có kẻ nào mang thứ tình cảm như thế thì chắc chỉ là bọn ương gàn hay giả dối mà thôi. Nhưng nay đứng trước đứa bé ăn mày với cái đầu ngửa ra sau ngẩng lên nhìn với cặp mắt long lanh, Yasukichi không ngăn được một thoáng thương cảm. Nhưng sự thương cảm đó không vượt qua giới hạn của « một thoáng ». Có lẽ không hẳn là lòng thương cảm mà chỉ là sự yêu thích cái hình ảnh đứa bé ăn mày với những nét đẹp từng thấy trong tranh của Rembrandt[7].

-  Gâu chứ hả ? Ê, gâu đi nào!

Đứa bé ăn mày hơi nhăn mặt :

-  Gâu!

Tiếng nó lí nhí không rõ.

-  To hơn chút coi!

-  Gâu! gâu!

Rốt cục đứa bé sủa hai lần liền. Vừa lúc đó thì một quả cam Navel[8] được ném ra ngoài cửa sổ.Còn việc gì xãy ra sau chắc không cần phải viết thêm. Đứa bé ăn mày dĩ nhiên phóng theo quả cam còn sĩ quan phát lương thì cười hả hê.

Một tuần sau khi câu chuyện xảy ra, Yasukichi lại đi đến phòng lương bổng để lãnh tiền. Hôm ấy, người sĩ quan phát lương nói trên coi bộ bận rộn, hết mở quyển sổ nầy đến quyển sách kia. Viên sĩ quan đó dòm mặt Yasukichi và chỉ nói cộc lốc « Lương hả?». Anh ta cũng đáp lại vỏn vẹn « Vâng, đúng!». Thế nhưng viên sĩ quan lại quá bận rộn hay sao mà không có vẽ muốn đem lương phát cho anh. Chẳng những thế, người ấy rốt cục còn đứng chắn trước mặt, chìa cái mông trong lớp quân phục về phía anh và mãi miết sử dụng bàn toán.

-         Thầy kế toán!

Sau khi đứng chờ một đỗi lâu, Yakukichi gọi viên sĩ quan như kêu nài. Người ấy nhìn ngoái qua vai, như muốn nói «Sắp xong rồi !».Thế nhưng Yasukichi không để câu nói của viên sĩ quan phát ra thành tiếng, anh ta bắt tiếp ngay vào một câu mà mình đã sửa soạn sẵn :

-  Thầy kế toán! Tôi có cần phải gâu không? Hở, thầy kế toán!

Nếu ta tin lời của Yasukichi kể lại thì lúc nói câu đó, giọng của anh ta nghe còn ngọt ngào dễ thương hơn cả tiếng của thiên sứ nữa.

Hai Người Âu

Seiyôjin

Trường này có mướn hai ông giáo người Âu đến để dạy đàm thoại và tác văn bằng tiếng Anh. Ông người Anh tên Townsend, ông người Mỹ tên Starlet.

Ông Townsend giỏi tiếng Nhật là một ông già đầu hói, tính nết dễ thương. Nói chung, mấy ông giáo người Âu có thói quen là đem cho bằng được Shakespeare với Goethe của họ ra để thao thao bất tuyệt dù khi đề tài câu chuyện chỉ là những thứ tầm phào. May thay, ông Townsend nầy là người không dám tự phụ chút nào về hiểu biết của mình đối với văn chương. Có lần bàn luận với nhau về Wordsworth[9] thì ông ta phát biểu:

“Tôi chả hiểu tí gì về thơ. Còn tự hỏi thơ Wordsworth hay ở đâu mới được chứ!”

Yasukichi cư ngụ cùng một tỉnh nghĩ mát ven biển như ông Townsend nên mỗi ngày hai lần họ lấy chung chuyến xe lửa để đi và về. Đáp xe lửa đến trường mất chừng ba mươi phút, hai người có thời giờ phì phèo ống vố Glasgow và trao đổi với nhau hết chuyện thuốc lá, chuyện nhà trường đến chuyện ma quỉ. Bởi vì ông giáo Townsend là một người tin về tâm linh, không hứng thú gì đối với nhân vật Hamlet nhưng ông lại quan tâm đến hồn ma của bố Hamlet cơ. Tuy vậy, hể đụng tới vấn đề bùa phép hay thuật luyện đá thành vàng, những khoa học thần bí[10], thì dường như lúc nào nét mặt ông cũng ủ dột, đầu và ống vố cùng lắc đi lắc lại. Ông bảo:

“Những cánh cửa của cõi thần bí cũng không phải khó mở như người thường vẫn nghĩ đâu.Ngược lại, điều đáng sợ là không tài nào khép nó lại được. Mấy thứ đó chớ có rớ vào!”

Ông giáo Starlet người Mỹ kia trẻ hơn nhiều và lúc nào cũng đỏm đáng. Chẳng hạn mùa đông thì ông mặc áo khoác ngoài màu xanh ô-liu đậm và choàng khăn quàng cổ màu đỏ đi làm. Khác với ông Townsend, hình như ông nầy đôi khi còn chịu nhòm qua mấy quyển sách mới ra. Gần đây, ông đã diễn giảng về đề tài “Những nhà viết tiểu thuyết mới nhất ở Mỹ” ở học hội về Anh ngữ của nhà trường. Khổ cái là trong bài giảng ấy, ông cho biết những cây viết tiểu thuyết lớn nhất của Mỹ bây giờ là Robert Louis Stevenson[11] và O’Henry[12]!

Ông Starlet không ở cùng thành phố nghĩ mát với Yasukichi nhưng vì cũng sống ở một thị trấn ven đường tàu nên đôi khi họ có dịp lấy chung một chuyến.Yasukichi chẳng còn nhớ đề tài những mẩu đối thoại của mình với ông ta, trừ một dịp, lúc họ cùng ngồi trước lò sưởi trong phòng đợi để chờ tàu.Yasukichi đang nén một cái ngáp vừa than thở kiếp nhà giáo nhàm chán. Thì lúc đó, ông Starlet với cặp kính không gọng gắn trên sống mũi và dáng dấp điển trai, bổng đổi sắc mặt mà bảo:

-  Dạy học không phải là một cái nghề. Tôi nghĩ đó là thiên chức. Ông không thấy Socrates và Platon là hai nhà giáo vĩ đại hay sao?[13].

Khẳng định Robert Luis Stevenson là dân Mỹ[14], chẳng hề chi. Thế nhưng bảo Socrates và Platon là những nhà giáo thì....kể từ ngày đó, Yasukichi chỉ còn biết dành cho ông Starlet nầy một tình bạn giới hạn trong vòng xã giao.

Giờ Nghỉ Trưa - Một Cơn Mộng Huyễn

Hiruyasumi – Aru Kuusô

Yasukichi ra khỏi phòng ăn ở lầu hai. Các nhà giáo dân sự ăn trưa xong thường qua phòng bên dành cho người hút thuốc. Hôm nay Yasukichi không qua đó mà bước xuống mấy bậc thang để ra ngoài vườn. Vừa vặn, một hạ sĩ quan nhanh nhẹn nhảy ba bậc một tiến lên. Vừa nhìn mặt Yasukichi, chàng ta đột nhiên đưa tay chào nghiêm chỉnh lối nhà binh và tiếp tục phóng về phía trước. Yasukichi nhẹ nhàng chào trả nhưng cái chào của anh hụt mất đối tượng, rơi vào chỗ không người. Anh tiếp tục lửng thững bước xuống thang.

Trong vườn, giữa lùm tuyết tùng và thủy tùng, một cây ngọc lan đang ra hoa. Vì cớ gì không biết, dù đã nở đầy cành nhưng hoa của loại ngọc lan nầy không hướng về phía nam đầy nắng. Hoa tân di cũng cùng họ mộc lan như nó lại hướng về phía nam. Yasukichi châm lửa vào điếu thuốc lá và thầm khen cây ngọc lan cũng có cá tính. Một con chim chìa vôi từ trời cao liệng xuống như hòn đá rơi. Chìa vôi là loại chim chẳng xa lạ gì với Yasukichi. Con chim ngoáy ngoáy cái đuôi nhỏ như thể mời mọc Yasukichi đi theo mình.

-Tới đây, tới đây. Không phải đằng đó đâu ! Đây, đây mà!

Yasukichi rảo bước trên lối mòn rải sạn theo sự hướng dẫn của con chim.Không hiểu sao, tự dưng con chìa vôi lại bay vút lên trên nền trời.Thay vào đó, một chú lính thợ máy người to cao đang men theo còn đường nhỏ lừng lửng tiến về phía Yasukichi.Anh nghĩ mình có lần gặp chú lính thợ máy nầy ở đâu rồi.Dĩ nhiên sau khi chào Yasukichi đúng phép tắc, chú ta đi lướt nhanh qua. Yasukichi vừa hút thuốc vừa tiếp tục suy nghĩ xem người lính đó là ai.Hai, ba, năm... rồi mười bước sau, Yakukichi bỗng thấy trong đầu loé ra tia sáng. Người lính đó là Paul Gauguin[15] chớ ai ! Hay Gauguin đầu thai trở lại.Chắc hiện nay anh chàng sắp sửa buông cái xẻng để cầm cây cọ vẽ. Và rốt cục sẽ có một thằng bạn điên khùng cầm súng lục nhả đạn vào lưng anh ta.Tội nghiệp thật nhưng làm gì khác được.Hết lối mòn nầy đến lối mòn khác, cuối cùng Yasukichi đã đi đến quảng trường trước cổng ra vào. Nơi đây, giữa đám cây tùng và mấy bụi trúc, có trưng bày hai khẩu đại bác chiến lợi phẩm. Yasukichi áp tai lên một thân pháo, anh ta có cảm tưởng nghe tiếng thở của khẩu súng từ bên trong. Đại bác chắc cũng biết ngáp hay sao ấy.Yasukichi lại ngồi xuống dưới chân pháo, rồi châm lửa điếu thuốc lá thứ hai. Trên đường vòng rải sạn để cho xe chạy quanh, ánh lên màu xanh một con tắc kè. Con người nếu bị chặt chân thì không thể mọc ra chân khác nhưng giống tắc kè nếu có bị chặt đuôi thì lại mọc đuôi khác Ngay. Ngậm điếu thuốc bên mép, Yasukichi nghĩ rằng bọn tắc kè còn tin tưởng về tiến hóa luận của Lamarck hơn chính cả Lamarck[16] nữa. Thế nhưng ngắm một hồi thì mới thấy con tắc kè kia đã biến thành một vệt dầu nhớt lan ra trên mặt sỏi.

Rốt cục,Yasukichi cũng đứng dậy. Men theo dãy nhà sơn xanh dùng làm phòng học, Yasukichi đi trở lại bên kia khu vườn một lần nữa, ra đến sân vận động trước mặt biển.Trên mấy cái sân ten-nít đất nện màu đỏ, một vài thầy giáo nhà binh đang hăng hái so tài cao thấp. Trong khoảng không trung trên sân chơi, có những tiếng động khô và đều đặn giao nhau với những vệt trắng mờ lướt qua bên mặt và bên trái tấm lưới. Nhưng đó không phải là những đường bóng đang bay mà chỉ là bọt của những chai rượu sâm banh vô hình người ta vừa mở nút, một thứ sâm banh mà các vị thần mặc sơ mi trắng kia đang nhấp ngon lành. Vừa suýt soa ngưỡng mộ các vị thần, lần nầy Yasukichi lại đi vòng về phía cái sân bên trong dãy phòng học.

Cái sân nầy đầy hồng nhưng chưa có cây nào đơm hoa.Khi Yasukichi đang tản bộ anh bỗng để ý có một con sâu đầy lông trên cành hồng mọc chìa ra phía lối đi. Chưa chi đã thấy một con sâu khác đang bò trên chiếc lá bên cạnh. Hai con sâu gật đầu chào nhau rồi nói chuyện gì như có liên quan tới Yasukichi. Anh quyết định đứng lại để nghe điều chúng đang bàn với nhau[17].

Con Sâu Số Một : Cái anh thầy giáo nầy bao giờ hóa bướm ấy nhỉ ?  Từ đời ông cố ông xơ chúng mình tới giờ, lúc nào cũng cứ phải bò quanh trên mặt đất.

Con Sâu Thứ Hai: Giống người có khi không hóa bướm được đâu !

Con Sâu Số Một : Hình như hóa được đấy chứ. Coi, chẳng có người đang bay trên kia là gì?

Con Sâu Thứ Hai: Ừ nhỉ. Đang bay thật. Thế nhưng bay kiểu gì mà xấu thế. Cái anh con người nầy chẳng có ý thức thẩm mỹ chút nào!

Yasukichi đưa bàn tay ngang trán, đưa mắt nhìn chiếc phi cơ đang bay ngang đầu mình.

Chính lúc ấy ác quỉ mới lợi dụng thời cơ đội lốt một người bạn đồng liêu, bước về phía Yasukichi. Hắn ta đang có vẽ khoái trá về một việc gì. Con quỉ nầy ngày xưa chuyên môn dạy thuật luyện kim, nay phụ trách môn Hóa Học Ứng Dụng ở nhà trường. Hắn bắt chuyện với Yasukichi:

-         Ê, tối nay đi chơi nghen?

Trong nụ cười của ác quỉ, Yasukichi có cảm tưởng đọc được rành rành hai vế sau đây của Faust[18]: “Mọi lý luận chỉ tuyền mầu tro xám. Duy cây đời sinh quả vàng là mãi mãi tươi xanh”. Sau khi bỏ con ác quỉ ở lại, Yasukichi bước vào bên trong dãy nhà. Phòng học vắng hoe. Đi ngang qua ghé mắt nhìn vào chỉ thấy trên bảng đen trong một lớp có một hình vẽ hình học ai để quên chưa xóa. Khi cái hình trên bảng đen biết có người nhòm nó, nó có vẽ sợ rằng người ta sẽ lấy giẻ chùi đi nên mới duỗi ra duỗi vào và ngõ lời với Yasukichi:

-         Người ta còn cần tôi cho giờ học tới !

Yasukichi lại leo lên bậc thang vừa đi xuống khi nãy, bước vào gian phòng dành cho các giáo sư dạy ngôn ngữ và toán học.Trong phòng, ngoài ông Townsend với cái đầu sói, không có ma nào.Thế nhưng ông nầy có vẽ như đang buồn không biết làm gì nên mồm vừa huýt sáo vừa đi vài bước khiêu vũ một mình. Yasukichi rán nhịn cười, đi về phía phòng vệ sinh để rửa tay. Lúc đó, bất chợt nhìn vào trong kính, Yasukichi ngạc nhiên thấy không biết tự hồi nào ông Townsend đã biến thành một cậu trai trẻ đẹp, còn chính mình thì đã thành ông lão lưng còng với mái tóc bạc trắng như tuyết.  

Nỗi Thẹn Thùng

Haji

Trước khi Yasukichi lên lớp, lúc nào anh ta cũng cẩn thận xem lại giáo án.Không chỉ vì lương tâm nhà nghề bắt buộc anh không được dạy láo lếu một khi đã nhận đồng lương của người. Tại một lý do nữa: trong sách giáo khoa, vì là trường chuyên môn của hải quân, đầy đặc những chữ phải hiểu theo nghĩa đặc biệt. Chẳng hạn Cat’s paw, nếu không chịu tra cứu thì có thể dịch một cách tai hại thành ra là bàn chân mèo nhưng không đúng đâu, nó chỉ là thuật ngữ để chỉ một làn gió nhẹ.

Có lần Yasukichi đem một đoạn văn ngắn nói về hàng hải dạy cho sinh viên năm thứ hai. Đoạn văn đó hết sức hắc búa. Nó tả gió hú trên cánh buồm và sóng đánh ầm vào cánh cửa bên hông tàu nhưng chẳng thấy bóng mấy chữ sóng và gió chỗ nào trên mặt giấy cả. Yasukichi bắt học trò vừa đọc vừa dịch mà chính mình lại cảm thấy chán ngán trước tiên.Những lúc như thế nầy Yasukichi thấy thèm bàn cãi với sinh viên những vấn đề khác như triết học hoặc là thời sự. Các nhà giáo thường vẫn thích dạy những môn học ngoài các môn bắt buộc có trong chương trình. Dù môn đó mang tên là đạo đức, sở thích hay nhân sinh quan...thì cũng mặc. Tóm lại, nhà giáo thường muốn dạy cái gì ông ta cảm thấy thiết thân hơn là những gì có trong sách giáo khoa hay trên mặt bảng đen. Tuy nhiên bọn học trò là thứ không muốn học thêm cái gì ngoài chương trình bắt buộc cả. Không, không phải họ chỉ không muốn học cái khác mà còn thù ghét cả chuyện đó. Yasukichi chắc chắn thế nên dù khi chán ngấy như lúc nầy, anh thấy không có cách nào hơn là bắt họ tiếp tục đọc.

Thế nhưng ngay cả lúc lắng tai nghe sinh viên đọc và dịch, rồi cẩn thận sửa chữa từng chút những sai lầm của họ, nghĩa là lúc không có gì phải chán, Yasukichi vẫn cảm thấy có gì bó buộc làm sao ấy. Khi vừa xong ba mươi phút trên một tiếng đồng hồ của xuất dạy, Yasukichi bảo họ ngừng việc đọc và dịch. Thay vào đó, đến lượt chínhYasukichi đọc từng đoạn một trong bài và bắt đầu dịch.Chuyến hành trình trên biển tả trong sách giáo khoa sao chán ơi là chán. Đồng thời, cả cách dạy của Yasukichi cũng đáng chán không kém. Có lúc quên các thì của động từ, có lúc nhầm những quan hệ đại danh từ, Yasukichi như một chiếc tàu khó nhọc lê qua vùng biển đứng gió.

Bất chợt lúc đó Yasukichi mới để ý đoạn dịch mà mình soạn sẵn chỉ còn bốn, năm hàng nữa là hết veo. Đi hết phần nầy thì anh ta sẽ vào một vùng biển sóng gió mà không cẩn thận là không được vì nó đầy thuật ngữ hiểm hóc của hải quân, chúng nhan nhãn như những lớp đá ngầm. Yasukichi liếc nhìn đồng hồ. Mấy cây kim báo cho biết từ đây đến hồi kèn tan lớp còn những hai mươi phút. Yasukichi cố gắng dịch hết bốn, năm hàng đã chuẩn bị còn sót lại một cách càng từ tốn càng tốt. Dịch xong đoạn đó rồi mà nhìn kim đồng hồ thì chỉ mới có ba phút trôi qua.

Yasukichi cảm thấy kẹt quá rồi.Bây giờ chỉ còn mở được đường máu bằng cách cho học trò hỏi và mình giải đáp thắc mắc. Nếu làm thế mà hãy thừa thời giờ thì cho họ tan sớm vậy. Yasukichi đặt sách xuống, định mở mồm : « Có câu hỏi nào không?» thì tự nhiên mặt bỗng đỏ bừng. Mắc mớ gì mặt lại đỏ bừng như thế nhỉ ? – Anh không tài nào giải thích lý do. Tại sao mặt Yasukichi phải đỏ bừng khi anh là người trên nguyên tắc vẫn xem chuyện lừa dối lũ học trò là điều không có gì phải bận tâm. Dĩ nhiên đám sinh viên không tài nào đoán được ý nghĩ trong đầu anh. Họ chỉ ngước mắt chăm chú nhìn thầy. Yasukichi bèn nhìn đồng hồ lần nữa rồi cầm quyển sách giáo khoa lên và đọc như bay như biến.

Đoạn sau của chuyến hành trình đường biển tả trong sách giáo khoa hình như cũng không thú vị hơn đoạn trước.Thế nhưng cái cách thức dạy học của Yasukichi thì.......bây giờ anh vẫn chắc mẫm: nó hùng tráng oanh liệt còn hơn cả cuộc chiến đấu của chiếc tàu buồm đang chống trả bão táp.

Chú Gác Dan Dũng Cảm

Isamashii Shuei

Không nhớ rõ trời vào cuối thu hay đầu đông, chỉ biết lúc đó đi đến trường đã phải mặc thêm áo khoác dày. Đến giờ Yakukichi vào bàn cơm trưa, ông giáo nhà binh trẻ ngồi bên cạnh mới tiết lộ cho một chuyện hiếm có vừa xảy ra. Số là mấy hôm trước, vào giữa khuya, hai ba tên ăn trộm thép đã dùng thuyền để vào ngõ sau nhà trường. Phác giác ra chuyện đó, một người gác dan trong lúc tuần đêm đã một mình một thân định vây bắt chúng.Thế nhưng sau một trận ẩu đả kịch liệt, ngược đời là bọn trộm lại ném được người bắt trộm xuống biển. Chú gác dan ướt như chuột lột, loay hoay mãi mới bò lên tới bờ. Trong khi ấy thì thuyền của bọn trộm đã tếch ra khơi và khuất vào bóng đêm.

-         Chú gác dan Ôura đấy ! Hôm ấy nằm nhà phải sướng hơn không !

Người sĩ quan miệng đang nhồm nhoàm bánh mì, cười một cách chật vật.

Yasukichi biết Ôura là ai: một trong những người gác dan đóng đô ở các trạm gác ở lối vào trường để thay nhau canh phòng. Khi gặp các giáo sư ra vào, bất luận quân sự hay dân sự, các người gác đều đưa tay lên chào đúng phép nhà binh. Yasukichi vốn không thích được ai chào và chẳng thích chào trả lễ nên lần nào cũng cố tình đi thật nhanh qua khỏi trạm gác, không cho họ có đủ thời giờ đứng nghiêm chào. Thế nhưng mỗi cái chú gác dan Ôura nầy thì Yasukichi không cách chi đánh lừa mắt cho được. Chú ta trấn ở trạm gác đầu tiên, mắt đăm đăm nhìn không chớp một khoảng mươi, hai mươi thước từ trong ra ngoài cửa trường cho nên khi Yasukichi mới vừa xuất hiện và chưa đi đến gần thì chú ta đã ở trong tư thế nghiêm chào rồi. Yasukichi rốt cuộc chỉ còn biết phục tùng số mệnh. Không những nghĩ thế thôi, hễ thoáng thấy Ôura thì Yasukichi đã giở nhanh mủ ra chào trước, như con thỏ bị rắn rung chuông hớp hồn.

Theo như câu chuyện vừa nghe thì người gác dan đó bị bọn trộm ném xuống biển. Yasukichi tuy thấy tội nghiệp chú ta nhưng không khỏi buồn cười. 

Thế rồi năm sáu hôm sau, Yasukichi chợt thấy Ôura trong phòng đợi của nhà ga. Ôura vừa nhận ra Yasukichi thì không cần biết là mình đang đứng ở đâu, đột ngột đứng nghiêm và đưa tay lên chào đúng phép nhà binh. Yasukichi có cảm tưởng đang thấy sau lưng chú ta cánh cửa ra vào của trạm gác.

Sau một đỗi im lặng, Yasukichi lên tiếng hỏi :

-         Hôm trước có phải chú.....

-         Vâng, suýt nữa cháu bắt được trộm.

-         Khổ thân cho chú quá nhỉ !

-         May là không bị xây xát gì cả ạ.

Ổura nở một nụ cười cay đắng và nói như thể tự trào :

-         Nếu thực tình muốn bắt thì cháu cũng tóm được ít nhất một thằng. Thế nhưng bắt được chăng nữa, mình cũng chẳng xơ múi gì!

-         Sao, cái gì mà chẳng xơ múi ?

-         Thưa nghĩa là chẳng được thưởng thiếc gì cả. Bởi vì trong luật lệ ngành gác dan của tụi cháu, không có câu nào rõ ràng cho biết có được gì không.

-         Trường hợp chết vì công vụ cũng thế hử ?

-         Vâng, có chết vì công vụ cũng vậy thôi.

Yasukichi đưa mắt nhìn trộm Ôura. Cứ theo cách ăn nói của người gác dan, chú ta không phải là một con người can trường, xã thân bắt trộm tí nào. Chú ta chỉ tính toán tùy theo có tiền thưởng hay không và đã để vuột đi mấy tên trộm lý ra chú có khả năng tóm được. Thế nhưng... Yasukichi vừa kéo ra điếu thuốc, vừa làm đủ cách vui vẻ để biểu đồng tình với chú ta.

-  Nếu chú nói thế thì vô lý quá. Ai đời chỉ gánh nguy hiểm mà không có lợi lộc gì.

Ôura trả lời « Vâââng » hay một chữ gì giống như vậy nhưng gương mặt không dấu được vẽ thất vọng.

-  Phải chi có chút đỉnh tiền thưởng nhỉ !

Yasukichi nói với một giọng rầu rầu.

-         Thưa, hễ có tiền thưởng thì ai cũng dám lãnh nguy hiểm sao, thầy ? Điều đó thật cháu cũng còn ngờ.

Hết câu, Ôura giữ im lặng. Tuy nhiên khi Yasukichi đặt điếu thuốc lá lên môi mình thì chú ta vội vàng đánh diêm và đưa mồi lửa đến trước mặt anh. Áp mặt mình sát vào mồi lửa đỏ tươi đang tỏa sáng đầu điếu thuốc, để khỏi lộ ý nghĩ của mình, Yasukichi nén một nụ cười sắp nở trên môi.

-  Cám ơn chú !

-         Thưa không dám.

Sau câu trả lời bình thường như vậy, Ôura lại cho hộp diêm vào túi. Tuy vậy, hôm nay Yasukichi tin chắc mình vừa khám phá được sự bí mật của người gác dan. Chú ta không chỉ đánh que diêm kia mồi lửa cho mỗi Yasukichi thôi đâu. Thật ra, Ôura đã đánh diêm cho tất cả những vị thần ở dưới đáy cõi u minh đang ngầm quan sát xem chú ta có giữ đúng tác phong của vũ sĩ đạo hay không. 

 Tháng 3 năm 1923

Cánh Đồng Khô

Kareno shô

 Akutaga Ryuunosuke

Nguyễn Nam Trân dịch

Lời Người Dịch:

Cánh Đồng Khô (ra đời năm tháng 9 năm 1918) là một trong ba tác phẩm mà Akutagawa đã viết với bối cảnh thời Edo (1603-1867). Hai tác phẩm kia là “Một ngày trong đời Oishi Kuranosuke” (Aru hi no Oishi Kuranosuke, 1917) nói về thủ lãnh của 47 người samurai trung thành, trả thù cho chủ, và “Hứng sáng tác” (Gesakuzanmai, 1917) liên quan đến quan điểm viết văn của tiểu thuyết gia Takizawa Bakin (1767-1848).

Thi hào Matsuo Basho (Tùng Vĩ, Ba Tiêu, 1644-1694), nhân vật chánh của Cánh Đồng Khô, có công đưa thơ haiku từ một trò tiêu khiển lên hàng nghệ thuật. Ông rất nhiều học trò, trong đó mười đệ tử nổi bật hơn cả được gọi là Tiêu môn thập triết (Shomon jittetsu). Một số sẽ lần lượt xuất hiện trong truyện.

Để đi tìm hứng thơ và phong cách sáng tác mới, thi hào Bashô đã lên đường du hành và từ đó đi mãi không ngừng. Ông thuộc vào loại nhà thơ “thèm đi” như Lý Bạch, Đổ Phủ của Trung Quốc, Saikyo và Sogi của Nhật Bản. Sau chuyến đi Đông Bắc (1689) để lại giai tác “Đường mòn miền Oku” (Oku no hosomichi), ông về sống ở Edo rồi năm 1694, trong chuyến đi thăm cố hương Iga-Ueno, ốm và mất ở Osaka lúc mới 51 tuổi. Với tâm sự vĩnh viễn làm người lữ khách, ông viết bài thơ từ giã cuộc đời gửi đến đám môn nhân vây quanh giường bệnh và có nhắc đến “cánh đồng khô”, thiên nhiên cằn cỗi hoang sơ mà hồn ông luôn vương vấn.

Trong tác phẩm này, vinh quang, kính phục, tôn thờ…bỗng một ngày đã tiêu tan thành tro bụi trước bàn tay của định mệnh. Cảnh chờ chết của Basho tượng trưng cho giây phút một thần tượng sụp đổ. Vị tôn sư mất hết uy lực, nằm bẹp trên giường bệnh và sắp sửa trở về với cát bụi để trả lại tự do cho đám đệ tử cũng có thể là hình ảnh văn hào Natsume Soseki (1867-1916), người hướng dẫn tinh thần tôn kính mà Akutagawa và các bạn văn khác vừa mới đưa ma, hay chính bản thân tác giả, nhà nghệ thuật cô đơn, « thấy người nằm đó biết sau thế nào ?».

Nguyên tác trích từ tập truyện khổ bỏ túi Gesakuzanmai. Ikkai no Tsuchi của Akutagawa do nhà xuất bản Shincho, ấn bản năm 1999. Đã tham khảo Lande Morte (in La vie d’un idiot et autres nouvelles, Unesco, Gallimard, 1987) do Edwige de Chavanes dịch sang Pháp văn.

                        *

Tôn sư gọi Joso[19] và Kyorai[20] đến và bảo: Tối hôm qua, trong khi trằn trọc không ngủ được, tứ thơ chợt đến và ta đã nhờ Donshu[21] ghi lại. Các trò hãy ngâm thử xem:

Lữ thứ thân nằm bệnh,

Hồn lang thang đồng khô.

Trích Nhật Ký Hanaya [22](1811)

Đó là buổi trưa mười hai tháng mười năm Genroku thứ bảy[23].Từ lúc sáng dậy mở mắt ra, dân buôn bán ở Osaka đã lo lắng theo dõi bầu trời  ửng một màu đỏ ối đằng xa sau mấy lớp nhà lợp ngói, dò xem có mưa rào như hôm qua nữa không.May quá, trên mấy chòm liễu lá xào xạc, chưa thấy những đợt mưa dày như khói mù. Hôm đó chỉ là một ngày mùa đông tẻ nhạt, dầu có mây giăng nhưng trời hãy còn đủ sáng.Ngay cả nước của dòng sông len giữa xóm nhà dân xếp thành hàng cũng biếng chảy, hôm nay nó bơ thờ, mất đi vẽ óng mượt của mọi ngày. Có cảm tưởng mấy cọng lá hành rác rưỡi trôi nổi trên dòng cũng không thấy mang màu xanh lạnh mắt thường nhật. Thêm vào đó, khách bộ hành trên bờ, từ kẻ bịt khăn nồi đến người xỏ dép da, ai cũng như đã quên những cơn gió đông đang quét qua cái cõi trần ai nầy mà cứ lơ đãng bước đi. Màu sắc của các rèm cửa hiệu, âm thanh ngựa xe qua lại, tiếng đàn samisen ở một rạp diễn tuồng múa rối từ xa vọng về…ngay cả bụi bặm đường phố bám trên những cái nắm bằng đồng hình trái châu đặt trên thành cầu, tất cả đều như bất động để giữ y nguyên cái bình lặng cho ngày mùa đông…

Lúc ấy, ở gian buồng nhà trong của Hanaya Nizaemon xóm Midomae Minami-kyutaro, kẻ được người đời tôn sùng như bậc đại tôn sư của thơ haikai, thi hào Matsuo Tosei, am chủ am Basho, đang được chư đệ tử đến từ khắp nơi canh giấc bên giường bệnh. Thi hào gần đến chặng cuối của cuộc đời 51 năm làm người, thân thể ông như “đốm lửa đang nguội dần dưới lớp tro tàn”[24] và sắp lặng lẽ trút hơi thở cuối cùng. Lúc đó có lẽ gần giữa giờ Thân…trong căn phòng rộng thênh nhờ những bức vách ngăn di động được đã được tháo ra, một thỏi hương tỏa lên làn khói mỏng nhẹ trên đầu nằm của người đến giờ lâm chung. Lớp giấy còn mới dán lên cánh cửa kéo nhìn ra vườn được đóng kín ngăn cái lạnh mùa đông ngoài trời, lại để riêng chỗ đó một cái bóng sẫm mà màu sắc lạnh lẽo như ngấm vào da thịt. Basho yên lặng nằm, đầu  hướng về cánh cửa kéo, bên cạnh ông trước tiên có Mokusetsu[25], người thầy thuốc, một tay đang luồn xuống dưới tấm chăn, cau mày lo lắng bắt nhịp mạch đã rời rạc của con bệnh. Co ro đằng sau Mokusetsu là người nãy giờ vẫn rì rầm niệm Phật không dứt, chắc không ai khác hơn Jirobe, người lão bộc[26] từ thời ở Iga, đã theo chân tôn sư trên bước du hành. Bên cạnh Mokusetsu là Shinshi Kikaku[27], người mà ai cũng nhận ra dễ dàng vì to béo đồ sộ, thân hình núc nác làm chật ních tấm áo thụng tay vuông vức. Kikaku cũng như Kyorai với đôi vai lực lưỡng và dáng dấp uy nghi trong chiếc áo nhuộm in hoa văn nhỏ kiểu Kenpo, đều đăm đăm ngắm sắc diện vị tôn sư của họ. Đằng sau lưng Kikaku là Joso, tướng như ông thầy cúng, chuổi bồ đề trên cổ tay, dáng điệu nghiêm trang. Otokuni[28] chiếm chỗ bên cạnh, mũi thút thít liên hồi như thể không ngăn chận được nỗi buồn thương đang trào dâng. Còn người tướng nhỏ thó giống thầy tăng trong chiếc áo bạc màu mà ống tay đầy chỗ vá víu đang chòng chọc nhìn cảnh đó và chìa cằm ra đằng trước với vẽ khó chịu là Izenbo[29]. Ông ta ngồi đối diện thầy thuốc Mokusetsu, một hàng với Shiko[30], người có nước da tái thâm, tính cứng cõi. Ngoài ra là một vài đệ tử đang im phăng phắc, thiếu điều nín thở. Bọn họ ngồi cả bên mặt bên trái quanh giường bệnh, tỏ niềm tiếc thương vô hạn vì sắp phải vĩnh viễn chia tay sư phụ. Trong đám chỉ có mỗi một người là phủ phục trên mặt chiếu ở góc buồng và khóc như ri. Chắc là Masahide[31] chứ chẳng ai !Thế nhưng tiếng khóc của ông ta như bị cái yên lặng đến lạnh lẽo của căn phòng dìm xuống nên không thể vang lên để khuấy động được làn hương đang tỏa nhẹ trên đầu nằm của người bệnh.

Trước đó một lúc, sau khi vừa nói dăm câu di chúc không rõ ràng vì cái giọng ho đàm khàn khàn, Basho hai mắt vẫn khép hờ mà hình như đã đi vào tình trạng hôn mê. Khuôn mặt của nhà thơ, sót lại chút dấu vết của bệnh đậu, thật gầy guộc. Ngoài hai gò má xương xẩu hãy còn nhô lên chứ tất cả màu hồng của sự sống đã biến mất trên cặp môi bọc quanh bằng những chuỗi nếp nhăn.Nhưng đau lòng nhất là cái nhìn của ông, đôi mắt chỉ còn loe loé chút ánh sáng mơ hồ như đang bám víu vào vật gì ở mãi xa như khung trời mùa đông bên kia những mái nhà, lạnh lẽo và trãi rộng đến vô cùng:

Lữ thứ thân nằm bệnh,

Hồn lang thang đồng khô

Có lẽ trong phút giây nầy, trong cái nhìn không dò hỏi được đó, đã hiện ra hình ảnh cánh đồng khô mênh mông trong ánh chiều tàn, sắp chìm vào bóng tối một đêm không trăng, trôi nổi bồng bềnh trong mộng - đúng là cái hình ảnh chính Basho đã cho ghi lại ba bốn hôm trước trong vần thơ từ giã cõi đời.

- Đem nước tới!

Rốt cuộc Mokusetsu mới lên tiếng nhờ Jirobe đang ngồi lẳng lặng phía sau.Người lão bộc đã soạn sẵn bát nước với cái que bằng lông gà để chấm, thận trọng đẩy hai thức ấy về bên gối chủ nhân, rồi như thể chợt nhớ ra, lại nhanh nhanh tiếp tục niệm Phật.Trong lòng con người chất phác, sinh trưởng giữa rừng núi như Jirobe, một niềm tin đã bám rễ. Ông cho rằng dù Basho hay là ai chăng nữa cũng phải nương tựa vào sự từ bi của Phật A Di Đà mới có thể thác sinh về bờ bên kia để đến cõi Tịnh Độ.

Còn Mokusetsu, khi xin miếng nước, chỉ trong một sát-na thôi ông đã tự hỏi lòng mình, với tư cách là người thầy thuốc, ông đã làm hết cách để cứu con bệnh chưa. Nghi vấn đó ông đã từng đặt cho mình nhiều lần. Nhưng lúc này, ông ta lấy lại được ngay sự bình tỉnh trong tâm hồn và quay về phía Kikaku đang ngồi bên cạnh, không nói không rằng mà chỉ ra dấu.Trong lòng tất cả những người vây quanh giường bệnh của Basho lúc ấy chợt có một sự căng thẳng như đoán biết giờ phút cuối cùng sắp điểm. Đồng thời họ cũng cảm thấy một thứ thư giãn nếu không bảo là nhẹ nhỏm. Nói cách khác, họ biết cái gì phải đến đã đến và tình cảm giống như yên tâm này sẽ không ai đoạt lại được.Tình cảm nầy chính ra hết sức tinh tế đến nỗi những người trong cuộc không thể khẳng định mình đã ý thức được lúc đó. Cho nên ngay cả Kikaku, kẻ thực tế nhất trong bọn, cũng không khỏi sửng sốt khi ánh mắt ông ta và của Mokusetsu chợt giao nhau và trong đôi mắt của hai người, họ đã lo âu khi đọc được cùng một thứ tình cảm. Kikaku bèn lãng qua một bên để tránh tia nhìn, cầm que lông gà lên như không có việc gì:

- Cho tôi được làm người đầu tiên…

Ông ta quay sang Kyorai xin phép. Sau khi nhúng que lông gà vào trong bát nước, ông lết bằng hai đầu gối mập mạp tới gần và nhìn xoi mói vào mặt ông thầy. Thực ra, mới đây thôi, ông còn tưởng tượng rằng cái ngày không được thấy mặt thầy trên đời chắc mình sẽ đau xót biết chừng nào.Thế mà bây giờ, khi nhúng que vào bát nước cúng cho người sắp chết, tình cảm đích thực của ông chỉ là sự dửng dưng và lạnh lùng. Nó tương phản với những chi tiết mà ông tưởng tượng gần như là dàn cảnh trước đây. Chẳng những thế, điều Kikaku không thể đoán trước được là hình dung tiều tụy da bọc xương của tôn sư trước phút lâm chung làm ông cảm thấy ghê tởm, khinh ghét mãnh liệt đến độ thiếu điều quay mặt không nhìn. Bảo rằng mãnh liệt thôi thì vẫn chưa hết ý. Nó còn là một thứ ghê tởm tựa hồ phản ứng sinh lý của cơ thể muốn cưỡng lại sự lan tràn của một chất độc mình không chịu nỗi và không rõ hình thù. Lúc này, phải chăng ông ta đã biểu lộ ra tất cả sự khinh ghét đối với mọi vẽ xấu xí trên đời tình cờ qui tụ lại trên thân xác bệnh hoạn của vị tôn sư ? Họặc giả trước mắt cái con người yêu « cuộc sống », thích hưởng lạc như Kikaku, thực thể của « cái chết » bày ra giống nhưng lời thiên nhiên đang hăm dọa, điều mà ông nguyền rủa hơn bất cứ cái gì khác.Dù sao, khi nhìn khuôn mặt chờ chết của thầy mình, Kikaku chỉ thấy ghê tởm không tả xiết. Ông ta đưa phớt que lông gà chấm ướt vành môi mỏng khô tím của Basho mà không có chút buồn thương, rồi thối lui với vẽ sượng sùng. Khi đang lùi ra sau, trong một thoáng, ông cảm thấy lòng gợn lên một tình cảm tựa hồ sự trách móc đối với bản thân nhưng cái ghê tởm cảm thấy lúc nãy còn mạnh mẽ hơn và lấn át được đôi chút suy nghĩ có tính cách đạo đức ấy.

Sau Kikaku, đến phiên Kyorai, người không còn giữ được bình tĩnh từ lúc Mokusetsu ra hiệu, cầm que lông gà. Tiếng đời đồn ông là kẻ khiêm cung quả không sai vì Kyorai có hơi cúi đầu thi lễ mọi người xong mới lê về đầu nằm của thầy. Nhưng vừa khi nhìn thấy khuôn mặt bị bệnh hoạn tàn phá của vị tôn sư thơ haikai, trong lòng ông ta bỗng chen lẫn hai thứ tình cảm: thỏa mãn và hối hận. Chừng như có mắc mớ gì nhau mà hai tình cảm đó cấu kết tựa bóng với hình và từ mấy bữa nay đã làm xáo trộn tâm trí của một người thận trọng như Kyorai. Ông ta chẳng đã tức tốc từ Fushimi lấy thuyền về ngay khi vừa nghe tin thầy lâm bệnh nặng, ông ta chẳng đã nề hà đêm hôm khuya khoắt đến đập cửa nhà Hanaya nầy, và từ dạo ấy chầu chực bên giường thầy không chút trễ biếng là gì ! Không những thế, ông hết cậy Shido[32] phụ giúp mình lo mọi việc, hết gửi người đến đền Sumiyoshi cầu thần cho thầy chóng lành, lại còn bàn bạc với Hanaya Nizaemon sắm sanh bao vật dụng cần thiết. Hầu hết mọi công việc đều do một tay ông sốt sắng lo. Phải nhìn nhận sự thật là mỗi mình ông chủ động và không hề mượn ai cảm ơn. Tuy nhiên trong khi lo cho thầy đến quên ăn quên ngủ, trong đáy lòng ông cũng không phải không nhen nhúm một sự mãn nguyện về mình.Vì sự mãn nguyện ấy không cảm nhận được rõ ràng, nó chỉ kích thích cho Kyorai vui trong công việc chứ hầu như chẳng quấy nhiễu ông trong lúc đi đứng nằm ngồi.Nếu không phải thế thì tại sao một đêm trong khi canh giấc con bệnh bên cạnh ngọn đèn dầu và mãi mê nói chuyện trên trời dưới biển với Shiko, nhân bàn đến ý nghĩa chữ hiếu, ông đã tránh né việc trình bày cách ăn ở thế nào cho phải đạo và không kể lể dài dòng về ý định hầu hạ thầy như hầu hạ cha mẹ của mình.Có cái trong khi ông ta đang hợm hĩnh thì trên gương mặt của anh chàng Shiko đa nghi kia thoáng hiện một nụ cười chế nhạo: nụ cười ấy bất chợt phá mất sự yên ổn trong tâm hồn mà ông đã giữ được đến giờ. Nguyên nhân làm ông mất yên ổn là việc lần đầu tiên ông khám phá ra mình có mãn nguyện thật. Thêm nữa, càng ý thức rõ ràng về sự mãn nguyện đó, Kyorai càng cảm thấy đôi lúc khó chấp nhận sự bần tiện của chính bản thân.

Mấy ngày liền cứ như thế nên hôm nay bên gối thầy, lúc phải chấm giọt nước lên môi để tiễn người sắp ra đi, quả thấy tội nghiệp nhưng không ai ngạc nhiên tí nào nếu thấy con người lúc nào cũng tuân thủ đạo đức một cách chặt chẽ nhưng thần kinh vô cùng nhạy cảm ấy trở thành luống cuống trước mâu thuẩn nội tâm. Kyorai cầm que lông gà đưa lên mà cảm thấy thân thể cứng nhắc.Khi cái que thấm nước lướt trên môi Basho thì điểm trắng đầu que không ngừng run rẩy làm như Kyorai đang bị xúc động mạnh. May quá lúc đó mắt của ông ra rưng rưng rồi một giọt lệ ứa trên bờ mi làm cho lũ đệ tử đang theo dõi, có thể cả cái anh chàng Shiko đa nghi kia nữa, cũng ngỡ rằng sự xúc động phát xuất từ nỗi buồn thương.

Vén khéo tư thế trong lớp áo có hoa văn kiểu Kenpo xong, Kyorai nơm nớp về lại chỗ mình ngồi. Que lông gà được chuyển đến tay Joso. Con người, ngày thường vẫn được xem là cúc cung tận tụy, lặng lẽ quệt ướt môi thầy, cặp mắt lim dim ra chiều kính cẩn còn miệng lầm thầm tụng niệm điều chi. Trước cảnh đó, ai mà không cảm thấy trang trọng.Tuy nhiên, giữa giây phút nghiêm trang như thế bỗng lạ quá, từ góc nhà có tiếng phá lên cười. Ít nhất đó là cảm tưởng của mọi người khi nghe âm thanh ấy phát ra. Nó tựa như một tiếng cười to từ phía dưới bụng bật lên, bị ém lại giữa cổ họng và môi, nhưng vì thấy cảnh kỳ khôi đến độ không nhịn nỗi nên nó đã ngắt từng quãng một theo đường lổ mũi tuôn ra.Dĩ nhiên trước tình cảnh này nào ai có lòng dạ mà cười, chẳng qua đó là tiếng khóc của Masahide bị dồn nén từ nãy giờ đã bục ra và trào khỏi lồng ngực. Nhất định tiếng khóc đó là dấu hiệu của sự bi thương đã đến cực độ. Trong đám học trò Basho, không thiếu gì những kẻ từng nghe tôn sư ngâm bài thơ nổi tiếng của người :

Mồ ơi, hãy dậy nghe đây

Gió mùa thu đã khóc thay ta rồi[33]

Dầu đang nghẹn ngào vì những giọt lệ của chính mình nhưng Otokuni không thể chịu nổi khi thấy trong tiếng khóc không cầm được của Masahide có một cái gì có vẽ phô trương hay ít ra, Masahide đã không  đủ nghị lực đè nén xuống. Có điều là sự khó chịu mà Otokuni cảm thấy chỉ ở trong phạm vi nhận xét của lý trí. Trong đầu ông ta tuy nghĩ khóc to như thế là không nên nhưng con tim của ông đã bị tiếng gào than của Masahide lung lạc ngay nên không biết tự bao giờ, nước mắt ông cũng đã lưng tròng. Dù vậy, ông vẫn cảm thấy khó chịu vì tiếng khóc bi thảm của Masahide và ngay cả những giọt lệ mà ông cho là thiếu thành thực của chính mình. Những giọt lệ ấy lại mỗi lúc tuôn ra càng nhiều, rốt cục, Otokuni hai tay cứ chống lên đầu gối, để mặc cho cổ họng mình phát ra những âm thanh nức nở.Thật ra thì đến lúc nầy, không chỉ mỗi mình Otokuni là kẻ không kềm nổi tiếng khóc. Vài người trong đám đệ tử đang khép nép bên giường Basho bỗng đồng loạt cất tiếng thút thít, phá vỡ từng chập bầu không khí buồn lắng và lạnh giá của gian phòng.

Giữa những đợt âm thanh bi thương như thế thì Joso, vẫn với chuỗi hạt bồ đề đeo trên cổ tay, lặng lẽ trở về chỗ cũ. Đến lượt Shiko, đang ngồi đối diện Kikaku và Kyorai, xít dần lại đầu giường thầy. Nhưng cái ông có bút hiệu là Tokabo nầy vốn nổi tiếng là người thích nhạo báng, rõ ràng không phải là hạng yếu bóng vía có thể nhỏ nước mắt khơi khơi nếu chỉ để làm giống như kẻ chung quanh.Khuôn mặt tái thâm cố hữu của ông ta vẫn giữ nguyên cái điệu bộ xem thiên hạ chả ra gì. Ông ta lơ đãng chấm nước lên môi thầy. Dĩ nhiên cũng khó quả quyết rằng một con người như ông ta đứng trước cảnh nầy lại không có mãy may cảm khái.

Rồi ra xương trắng vệ đường
Gió mưa lạnh buốt, buồn vương hành trình[34]

Chính tôn sư bốn năm ngày trước đây còn lập đi lập lại như một lời cảm ơn bọn mình : « Xưa nay vẫn tưởng phải trải cỏ làm giường, lấy đất làm gối mà nằm chết, nay ta được có được giường êm nệm đẹp để ra đi trong toại nguyện như thế này thì có niềm vui nào bằng ».

Nhưng nói cho cùng, có gì khác nhau rõ rệt giữa « cánh đồng khô » và cái phòng phía sau nhà trọ Hanaya nầy đâu. Thật ra, trước đây ba bốn hôm, ngay kẻ đang chấm nước lên môi thầy là ông ta đây chỉ có mối lo  sao chưa thấy tôn sư viết bài thơ từ giả cuộc đời[35]. Thế rồi hôm qua ông nầy lại nẩy ra cái ý gom góp những hokku[36] của thầy để làm thành thi tập một khi tôn sư quá vãng. Cuối cùng đến hôm nay, từ nãy đến giờ, ông chỉ chăm chú quan sát những diễn biến trên khuôn mặt người thầy mà giờ nhắm mắt mỗi lúc gần kề. Nếu mạnh miệng thêm tí nữa thì ta có thể ngờ rằng đằng sau cái nhìn kiểu như dò xét kia, có cái dự tính mình sẽ là người đặt bút viết ít nhất một đoạn văn mô tả về giây phút cuối của thầy. Như thế mới biết trong khi đang chầu chực bên giường bệnh, cái điều đang chi phối tâm trí của Shiko chỉ là tiếng tăm của môn phái, lợi lộc của đám đệ tử cũng như tính toán hơn thiệt của riêng mình, tóm lại toàn là những điều chẳng dính dáng gì đến ông thầy đang nằm đợi chết. Do đó, đúng y như tôn sư đã khéo tiên tri trong những bài thơ thường làm trước đây, kết cục là khi chết đi người sẽ bị bỏ rơi để trở thành một trận mưa giông lang thang trên cánh đồng khô mênh mông của cuộc đời. Tất cả lũ đệ tử có ai khóc thương cho thầy đâu, họ chỉ khóc cho bọn họ từ đây không còn thầy bên cạnh nữa.Họ không than thở cho người lãnh đạo tinh thần kiệt sức chết giữa cánh đồng khô, họ chỉ thở than cho chính họ mất đi ông thầy giữa khi chiều xuống. Nhưng đem đạo đức ra phê phán bọn họ nào có thay đổi được gì ! Bạc bẽo chẳng phải là bản chất của con người đó sao ?...Shiko vừa chấm nước lên môi thầy, một mình chìm đắm trong một niềm cảm khái đượm màu sắc yếm thế mà ông tự cho rằng khả năng trầm tư được thế nầy là cái bằng chứng hơn người của mình. Chấm xong, ông để lại que lông gà chỗ bát nước, nhìn quanh một vòng với ánh mắt khinh thị những người đệ tử khác còn đang nghẹn ngào, xong thủng thỉnh quay về chỗ cũ. Cái lạnh lùng trong hành động của Shiko đã đập vào mắt của con người tốt bụng là Kyorai ngay từ giây phút đầu tiên.Trong lòng Kyorai, sự lo âu khi nãy lại trở về. Riêng Kikaku có vẽ như cười khinh khỉnh, ý như khó chịu trước cái cố tật lúc nào cũng muốn ta đây hơn người của Tokabo.

Shiko vừa xong thì đến lượt Izenbo. Người khẳng khiu, ông phải trườn ra, tay áo tu hành nhuộm đen lết trên mặt chiếu. Khi ấy thì thần chết như đã đến sát Basho rồi. Sắc mặt tôn sư nhợt nhạt hơn lúc nãy, trên làn môi đẫm nước, hơi thở lắm lúc như quên bẵng, không thấy phát ra.Mới tưởng thế thì bất đồ như chợt nhớ trở lại, cổ họng ông co thắt mạnh rồi một làn hơi nhẹ thoảng. Trong cổ họng có tiếng đàm kéo hai ba lần, nhưng rõ ràng đường hô hấp dường như yếu dần.Lúc đó Izenbo, người đang đặt que lông gà cho đúng chỗ trên môi thầy, bất chợt cảm thấy  hoảng sợ - một tình cảm không liên quan đến nỗi buồn tử biệt – ập vào tâm hồn ông ta. Đó là nỗi sợ hãi phi lý khi ông nghĩ rằng hết lượt thầy, mình sẽ là người chết trước tiên.Cho dù nỗi lo sợ đến không lý do nhưng một khi xâm chiếm ông rồi thì làm ông tê liệt không cách nào chịu đựng hay chống cự được. Số là đối với cái chết, Izenbo có một sự khiếp sợ đến bệnh hoạn. Tự ngày xưa ông đã từng trải qua cái cảnh, ngay cả khi đang rong chơi vui vẻ, cứ mỗi lần nghĩ đến cái chết của mình là sợ hãi đến toàn thân mướt mồ hôi. Do đó, khi nghe nói đến cái chết của ai, ông cũng mừng rơn vì họ không phải là mình. Đồng thời ngược lại ông lo lắng đặt câu hỏi nếu đó là trường hợp của mình thì biết tính sao đây ? Dĩ nhiên ngay cả trường hợp Basho cũng không được Izenbo xem như ngoại lệ. Lúc đầu, khi cái chết của thầy hãy còn chưa đến kề bên - một ngày mùa đông tạnh ráo, trời hãy còn sáng sủa, những tia nắng chiếu lên cánh cửa phết giấy và hương thơm dịu dàng của hoa thủy tiên mà bà Sonojo[37] tặng còn tỏa ngát trong phòng, lúc tất cả đệ tử tụ tập bên giường còn ngâm những bài thơ để giúp thầy khuây khỏa - thì tâm trạng của Izenbo hãy còn khác cái tâm trạng hiện nay như ánh sáng đối với bóng tối. Tâm trạng cũ đã lần hồi nhường chỗ cho tâm trạng mới và khi hồi chung cuộc gần kề - làm sao quên được hôm có trận mưa rào đầu mùa ấy - nhìn thấy thầy mình không còn ăn nỗi miếng lê, thứ quả ngày thường người vẫn thích, Mokusetsu đã lắc đầu lo lắng, vâng, kể từ giờ phút đó, cái yên trí lần lần đã bị nỗi lo âu gậm nhấm và biến nó thành một thứ khủng hoảng tinh thần khi ý nghĩ « hết phiên thầy là đến phiên mầy đấy » như một cái màng mỏng lạnh lẽo cứ lan dần ra làm buốt thấu tim. Vì vậy, khi ngồi cạnh đầu nằm để chấm nước lên môi thầy một cách cẩn thận thì Izenbo cảm thấy nỗi khiếp hãi ấy bao vây đến độ không dám nhìn thẳng vào mặt người đang hấp hối. Không, có một giây ông đã có thể nhìn thẳng mặt tôn sư đấy nhưng cũng vào lúc đó, tai ông bỗng nghe tiếng thở thì thào vì nghẽn đàm trong cổ họng Basho. Nó làm mọi can đảm của ông co rụt lại. Tiếng nói « Thầy chết rồi tính ra chắc là lượt mầy đấy » cứ lập đi lập lại trong lỗ tai ông như một lời dự ngôn khi Izenbo đang rúm ró lết cái thân hình gầy yếu về chỗ ngồi. Ông ta chẳng thèm dòm ai chung quanh mà cứ ngước mắt ngó lên. Gương mặt đã không mấy cảm tình lại làm cho khó thương thêm.

Otokuni, Masahide, Shido, Mokusetsu…đám môn nhân kẻ trước người sau đến quây quần bên giường bệnh, lần lượt chấm nước cúng lên môi thầy. Trong khi đó, hơi thở của Basho càng lúc càng mỏng manh và  cách quảng lâu hơn.Yết hầu cũng thôi di động. Khuôn mặt nhỏ rỗ huê, dấu vết lên đậu, trông tiều tụy như bọc sáp, đôi mắt đã lạc thần cố bám víu vào một khoảng không gian xa vời, râu bạc trắng như cước bó   quanh hàm.. đã đông cứng, không còn cảm giác gì của thế giới con người nữa.Tất cả đều như đang mơ về một cõi đời sau đầy ánh sáng yên lành mà người chết sắp sửa bước vào. Chính vừa lúc đó thì Joso, đang ngồi sau lưng Kyorai, cúi đầu xuống ra dáng trầm tư. Joso, con người cúc cung tận tụy, một khách thiền môn, cảm thấy từ từ bên trong lòng mình dậy lên một nỗi buồn vô bờ bến xen lẫn với một sự an tâm cũng vô bờ bến khi hơi thở tôn sư yếu dần. Về nỗi buồn thì chẳng cần phải mất thêm thời giờ để giải thích lý do. Thế nhưng tại sao Joso lại cảm thấy sự an tâm lan rộng trong lòng mình như ánh sáng đang xua dần bóng tối.Hơn thế nữa, cứ mỗi khắc qua đi thì những ý nghĩ vẩn vơ dần dần tiêu tán, rồi những giọt nước mắt cũng biến dạng thành nỗi buồn trong sáng không mảy may làm đau đớn con tim. Phải chăng vì trong lòng Joso đang chan chứa niềm vui khi biết linh hồn tôn sư đã thoát ra ngoài vòng sinh diệt để về cõi Niết Bàn siêu sinh tịnh độ ? Không đâu ạ, ngay cả Joso cũng không hiểu được vì sao. Nếu thế thì, ôi thôi,…cái thằng ngu ngốc mãi mãi chần chừ không dám tiến lên và cứ tự dối mình là ai vào đây ? Tình cảm an tâm trong lòng Joso chẳng qua là niềm vui của một tâm hồn bấy lâu bị cái hình bóng quá to lớn của Basho chèn ép, khuất phục, rốt cục thoát cũi sổ lồng, duỗi được tay chân, đoạt lại tự do và sức mạnh cố hữu của mình. Đó là niềm vui được giải phóng. Choáng ngợp bởi niềm vui và nỗi buồn ấy, Jocho tay lần tràng hạt, trong đáy mắt của ông, hình ảnh bọn đệ tử hãy còn khóc thút thít chung quanh đã tan biến đi mất. Với nụ cười nhẹ nhàng thoáng trên bờ môi, ông cung kính cúi đầu thi lễ trước tôn sư vừa trút linh hồn.

Và như thế, bậc đại tôn sư thơ haikai danh quán cổ kim, Matsuo Tosei, am chủ am Basho, đột ngột thở hơi cuối cùng trong niềm « xót thương vô hạn » của bầy đệ tử chung quanh gối người.

Tháng 9/1918.

Đăng trong tờ Shin Shosetsu số tháng 10 năm Taisho thứ 7 (1918)