Cộng Hưởng Hibiki

Phạm Vũ Thịnh

Hình chai rượu đẹp, và tên rượu tiếng Nhật là Hibiki viết thật đẹp, những nét chữ trông như những lá trúc “che ngang mặt chữ điền” trong bài thơ Ở đây thôn Vĩ Giạ của Hàn Mặc Tử: “Ở đây sương khói mờ nhân ảnh, ai biết tình ai có đậm đà”. Hibiki viết chữ Hán 響 âm Hán Việt là “Hưởng”, như trong các từ âm hưởng, giao hưởng, cộng hưởng, ảnh hưởng, phản hưởng, tàn hưởng, dư hưởng, hưởng ứng, ... Hưởng nghĩa là “tiếng vang vọng”, gồm cả tiếng “vọng - echo” và tiếng “ngân vang - reverberation”; điều lý thú là tiếng vọng và tiếng vang truyền đi hai hướng ngược nhau, tiếng vang truyền ra xa, tiếng vọng truyền trở lại! Có lẽ lên núi cao mà kêu lớn tiếng thì nghe tiếng vang vọng ngân nga lúc gần lúc xa, như những đợt sóng đánh vào bờ rồi lại cuốn ra xa, nối tiếp nhau tuy giảm dần biên độ cho đến lúc không còn gì nữa.

Hưởng lại có nghĩa là âm vang còn sót lại trong trí sau khi tiếng ấy đã tiêu tan đi rồi; từ ngữ “dư hưởng” cũng diễn ý này, như “dư âm”: “Đêm qua mơ dáng em đang ôm đàn dìu muôn tiếng tơ, không gian trầm lắng như âu yếm ru ai trong giấc mơ...” Nhạc sĩ Nguyễn văn Tý trong giấc mơ đêm nay chừng như đã nghe được dư hưởng  tiếng đàn của em “dìu muôn tiếng tơ” đâu từ ngày nào xa lắc.

Theo một nguyên tắc thông dụng trong cách cấu tạo Hán tự, “Hưởng” gồm hai chữ ghép lại, phần trên là chữ 鄉 âm Hán Việt là “hương” nghĩa là làng, quê nhà; biểu âm, chỉ cách đọc na ná tiếng “hương”, và phần dưới là chữ 音âm Hán Việt là “âm” nghĩa là tiếng nói hay tiếng động,  biểu ý, cho biết chữ “hưởng” liên quan về ý nghĩa với chữ “âm”.

Viết hai phần này riêng ra liên tiếp thì có được từ ngữ 鄉音 đọc theo âm Hán Việt là “hương âm” có nghĩa là “giọng quê, giọng địa phương, phương âm, thổ âm”. Như giọng Quảng Nam, giọng Huế, giọng Thái Bình, ... là những giọng quê. Tất nhiên, không chỉ giọng, mà có cả “tiếng quê” nữa, không chỉ có “phương âm” hay “hương âm”, mà còn có “phương ngữ” nữa. Như Quảng Nam có những “phương ngữ - tiếng quê” như “cái thọa, cái bùng binh”,... mà nếu không là người Quảng Nam thì không hiểu hoặc hiểu sai nghĩa. Cái thọa là cái ngăn kéo, cái bùng binh là con heo đất.

*

Từ ngữ “hương âm” đã được dùng trong bài thơ nổi tiếng của Hạ Tri Chương đời Thịnh Đường, được nhiều người Việt Nam yêu thích, mà những người sống ở nước ngoài lại càng thấm thía.

Về nhà thơ này thì trang mạng Thi Viện thivien.net cho biết:

“Hạ Tri Chương 賀知章 (659-744), người Quảng Đông, tự Quý Chân. Ngoài tài thơ văn, tiểu thuyết, còn có tài viết chữ thảo, chữ lệ rất đẹp. Tính phóng khoáng, thích uống rượu. Bạn thân của Lý Bạch. Đỗ tiến sĩ, làm Thái tử tân khách, Bí thư giám, rồi từ quan về làng làm đạo sĩ. Lúc ra về vua có tặng thơ, thái tử và bá quan đều đưa tiễn.” 

Đó là bài thơ Hồi hương Ngẫu thư – Thơ ngẫu hứng khi trở về quê nhà, sau đây:

回鄉偶書  - 其一

少小離家老大迴，
鄉音無改鬢毛衰 。
兒童相見不相識，
笑問客從何處來。

Hồi hương ngẫu thư - kỳ 1

Thiếu tiểu ly gia, lão đại hồi,
Hương âm vô cải, mấn mao thôi.
Nhi đồng tương kiến, bất tương thức,
Tiếu vấn, khách tòng hà xứ lai?

Dịch nghĩa

Lúc trẻ nhỏ rời nhà ra đi, đến già mới trở về,
Giọng nhà quê vẫn không đổi, mà tóc mai đã bạc màu.
Trẻ con trông thấy, không nhận ra là ai,
Cười hỏi: ông khách từ xứ nào đến đây?

Dịch thơ

Về quê xưa (1)

Ra đi lúc nhỏ, trở về già,
Giọng quê không đổi, tóc sương pha.
Trẻ con nhìn mặt không quen biết,
Cười hỏi quê ông chắc ở xa?

*

Nhỏ đi, già về lại chốn nầy,
Giọng quê chưa đổi, tóc màu mây,
Trẻ con nhìn mặt không quen, hỏi:
Ông ở đâu mà ông tới đây?

*

Nhỏ đi, già lại về đây,
Giọng quê không đổi, tóc mây bạc màu,
Trẻ con nào biết ai đâu,
Hỏi thăm ông ở chốn nào lại chơi?

*

Và Hạ Tri Chương còn có bài Hồi hương Ngẫu thư thứ hai, tuy không được biết đến nhắc đến nhiều như bài trên:

回鄉偶書 - 其二

離別家鄉歲月多，
近來人事半消磨。
惟有門前鏡湖水，
春風不改舊時波。

Hồi hương ngẫu thư -  kỳ 2

Ly biệt gia hương tuế nguyệt đa,
Cận lai nhân sự bán tiêu ma.
Duy hữu môn tiền Kính hồ thuỷ,
Xuân phong bất cải cựu thời ba.

Dịch nghĩa

Xa cách quê nhà đã nhiều năm tháng,
Gần đây người quen biết gần gũi thì nửa đã mất đi rồi.
Duy chỉ có hồ nước như mặt gương trước cửa,
Gió xuân về vẫn còn gợn những làn sóng ngày xưa.

Dịch thơ

Về quê xưa (2)

Bao năm xa cách quê nhà
Cảnh xưa người cũ chỉ là dư hương
Trước nhà mặt nước hồ Gương
Sóng ngày xưa vẫn còn vờn gió xuân

*

Vâng, chỉ còn là dư hương. Như chút hương còn vương lại của người con gái đã đi ngang qua. Như màu hoa đào trước nhà tưởng như vẫn là màu hoa đào cùng hồng lên với màu má ai năm nào trong thơ Thôi Hộ. Như những làn sóng trên mặt hồ trước nhà tưởng như vẫn chỉ là những làn sóng ngày xưa.

Nhưng thực tế thì không ai có thể tắm hai lần trong cùng làn sóng ấy cả. Quê hương thật ra chỉ là hình bóng của những ngày thơ mộng cũ còn đọng lại trong tâm tưởng mà thôi.

Người Nhật có câu thơ:

ふるさとは遠きにありて思ふもの

そして悲しくうたふもの

“Furusato wa tooki ni arite omou mono,

soshite sabishiku utau mono”

Quê hương là thứ chỉ để ở xa mà nhớ,
mà ca lên buồn thương.

Chứ không phải để trở về.

“Trở Về” như nhạc sĩ Châu Kỳ thì chỉ có buồn mà thôi:

“về đây buồn trông cánh chim bay,
về đây buồn nghe gió heo may,
về đây đâu còn phút sum vầy,
đâu còn thắm niềm say,
lạnh lùng ngắm trời mây”.

https://www.youtube.com/watch?v=61JtFVgfPiE

(Trở Về - nhạc và lời: Châu Kỳ - ca sĩ Hồng Nhung)

*

Phạm Vũ Thịnh
12 Jan 2021

® "Khi phát hành lại thông tin từ trang này cần phải có sự đồng ý của tác giả 
và ghi rõ nguồn lấy từ www.erct.com"

Cảm tưởng, ý kiến xin gởi về  t4phamvu@hotmail.com