CÁC DỊCH GIẢ TAM QUỐC CHÍ DIỄN NGHĨA

TAM QUỐC  - 三 國  ( 220 CN - 280 CN)

Tôi không nhớ rõ tôi đọc Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa của La Quán Trung lần đầu tiên  vào năm nào và do ai dịch.

Nhưng gần đây có độc giả  đề xuất câu hỏi:

Ai là người đầu tiên dịch tiểu thuyết Tam Quốc Chi Diễn Nghĩa của La Quán Trung sang tiếng Việt ?

Câu hỏi này cũng  gợi trí tò mò hiếu kỳ của tôi, nên tôi muốn tìm hiểu cho rõ thêm.

1-Thời Tam Quốc .

Tam Quốc (220CN-280CN) là một giai đoạn lịch sử của Trung Quốc , khoảng cuối thời nhà Hán, và đầu triều nhà Tấn.Trong đoạn thời gian này từng xuất hiện ba nước là

Tào Ngụy , Thục Hán và Đông Ngô.

Chúng tôi mạo muội xin trích một vài số liệu từ cuốn “Trung Quốc Niên  Biểu 中 國 年表 ”của chúng tôi như dưới đây :

- Năm 220 CN, Thừa Tướng nhà Hán là Tào Phi bức vua Hán Hiến Đế nhường ngôi cho mình, định đô ở Lạc Dương lấy quốc hiệu là Ngụy.Sử gọi là Tào Ngụy, đánh dấu chính thức cho sự chấm dứt của nhà Hán.

 Nhà Tào Ngụy trải 5 đời vua ( 220-265) tồn  tại  46 năm

- Năm 221 CN, Lưu Bị xưng đế, đóng đô ở Thành Đô, sử gọi là Thục Hán.

Nhà Thục Hán  2  đời vua (221-263)  tồn tại 43 năm

- Năm 229 CN, Tôn Quyền xưng đế, đóng đô ở Kiến Nghiệp, quốc hiệu là Ngô, sử gọi là Đông Ngô.

Nhà Ðông Ngô trải qua  4  đời vua (222-280) tồn tại 59 năm

- Từ năm 190 CN, chế độ chính quyền trung ương tập quyền của nhà Hán bị suy đồi; đổ nát, bọn quân phiệt  đua nhau nổi dậy cát cứ, thiên hạ rơi vào tình trạng đại loạn.

- Đến năm 208, Tào Tháo bị liên minh quân sự Lưu Bị và Tôn Quyền đánh bại ở trân Xích Bich, từ đó manh nha ra thế “tam quốc đỉnh lập”, ba nước thành lập.

Trong thời gian này, Gia Cát Lượng và Khương Duy  của nhà Thục Hán nhiều lần đem quân lên bắc phạt nhà Tào Ngụy, nhưng không thành công.

Thực quyền của chính quyền Tào Ngụy  bị Tư Mã Ý khống chế.

- Năm  265 CN, Tư Mã Viêm diệt nhà Ngụy xưng đế, lấy quốc hiệu là Tấn, đóng đô ở Lạc Dương (nay thuộc tỉnh Hà Nam ), sử gọi là Tây Tấn.

- Ðến năm 280 CN, Tư Mã Viêm diệt nốt Ngô, thống nhất toàn quốc, chấm dứt cục diện Tam Quốc (220CN-281CN), tồn tại 61 năm.

2- Truyện Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa

 三國志演義

Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa( 三国志演义)có tên gọi trọn vẹn đầy đủ là Tam Quốc Chí Thông Tục Diễn Nghĩa(三国志通俗演义) của tiểu thuyết gia La Quán Trung, người  thời Nguyên mạt Minh sơ sáng tác. La Quán Trung đã căn cứ vào « Tam Quốc Chí «  của Trần Thọ và Bùi Tùng Chi chú giải, cùng với những truyền thuyết cố sự trong dân gian, rồi trải qua bút pháp điêu luyện viết thành một tác phẩm “trường biên chương hồi lịch sử diễn nghĩa tiểu thuyết”.

Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa, cùng với ba truyện « Tây Du Ký », « Thuỷ Huỷ Truyện », « Hồng Lâu Mộng » được coi « Tứ đại kỳ thư » trên văn đàn văn học Trung Quốc .

Sau khi ra đời vào năm Nhâm Ngọ (1522) đời vua Gia Tĩnh, Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa có nhiều khắc bản khác nhau.

Đến thời Minh mạt Thanh sơ, Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa được Mao Tôn Cương chỉnh lý hồi mục, tư sửa ngôn từ, sửa đổi thi văn, bàn luận, trở thành bản có giá trị cao nhất được phổ biến, lưu truyền lúc bấy giờ.

Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa có 120 hồi, đại thể phân làm 5 bộ phận chính :

-Hoàng Cân Khởi Nghĩa.

-Đổng Trác Chi Loạn.

-Quần Hùng Trục Lộc

-Tam Quốc Đỉnh Lập

-Tam Quốc Qui Tấn.

Miêu tả gần một trăm năm lịch sử loạn lạc,  các lãnh chúa cát cứ tranh hùng, các cuộc đấu tranh chính trị, quân sự, kinh tế,  từ cuối đời nhà Đông Hán đến đầu thời nhà Tây Tấn, giữa ba nhà Ngụy, Ngô, Thục, và cuối cùng bị Tư Mã Viêm tiêu diệt , thống nhất toàn quốc lập ra nhà Tây Tấn.

Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa là một bộ chương hồi tiểu thuyết, một bộ lịch sử tiểu thuyết đầu tiên, trong văn học Trung Quốc, được xếp đứng đầu trong “”tứ loại kỳ thư”.

Theo các nhà phê bình văn học Trung Quốc nhận định, họ cho rằng mục đích chính của “Tam Quốc Diễn Nghĩa” của La Quán Trung là  “Tôn Hán Ức Tào”, tôn sùng Lưu Bị là chính thống, đánh giá thấp  Tào Tháo chỉ là một kẻ gian thần mưu lược, soán nghịch.

Việc “xú hoá” hình ảnh Tào Tháo, đã tạo cho hậu thế có người đọc Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa nổi cơn căm hờn, cầm dao đâm vào hai chữ Tào Tháo trong sách.

Ô hô! Ai tai! Đao bút quả là đáng sợ thật.

Và  La Quán Trung đã thành công với Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa; căn bản là dựa vào Tam Quốc Chí của Trần Thọ và Bùi Tòng Chi chú cũng như các truyền thuyết, dã sử trong dân gian.

Chúng tôi cũng xin mạn phép được quanh co thêm đôi điều.

Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa của La Quan Trung được coi là “bộ chương hồi tiểu thuyết” đầu tiên trong lịch văn học TQ.

Hình thức này phát triển trên cơ sở “bình thoại” và “giảng sử” , tự thuật những tình tiết của từng cố sự theo từng hồi.Mỗi hồi là một câu truyện tương đối hoàn chỉnh, và độc lập, nhưng ở mỗi hồi, khi tình tiết của câu chuyện đạt đến chỗ lý thú nhất, bỗng dưng dừng lại và dùng sáo ngữ quen dùng :’’Muốn biết kết quả thế nào, xin xem hồi sau sẽ rõ’’, để chấm dứt hồi đó, và để hấp dẫn câu độc giả.

Ngoài ra, khi bắt đầu mỗi hồi, thường có một câu thơ, làm theo đối ngẫu, trình bầy cái nội dung chủ yếu của hồi đó.

Đúng ra, tác phẩm thoại bản ‘’Đại Đường Tam Tạng Thủ Kinh Thi Thoại’’, đời Tống là tác phẩm đầu tiên viết theo hình thức này.

Sang đến hai triều Minh và Thanh, thể tài này được phổ biến rộng rãi, như ‘’Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa’’, ‘’Thuỷ Hử Truyện’’, ‘’Hồng Lâu Mộng’’, đều viết theo hình thức này.

Và hình thức văn học này rất được quần chúng ưa chuộng yêu thích.

Trong truyện này , ở đầu mỗi hồi đều có một câu thơ . Hình thức đặc biệt này có nguồn gốc từ tiền thân của nó là « Thoại bản » đời Tống mà ra.

« Thọai bản 話本», tức bản gốc mà người « thuyết thư nhân 說書人 » ( tức nghệ sĩ thuyết xướng cố sự và lịch sử) kể truyện dùng làm bản để nhớ.

Mới đầu, « thuyết thư nhân 說書人 » không có nơi cố định, có nghĩa là không có « rạp »,mà thường phải di chuyển nơi đầu chợ, cuối xóm, rồi khua mõ đánh trống ầm ĩ để chiêu dụ quần chúng qui tụ đến nghe.

Mãi đến đời Tống, « Thuyết thoại 說話-(một loại nghệ thuật, kể truyện và hát xướng lưu hành vào thời kỳ Đường, Tống và thường kể những cố sự trong lịch sử làm chính», mới trở thành chuyên môn và có “rạp” cố định.

Đế lôi cuốn thính giả đến nghe cho đông đảo, « Thuyết thư nhân 說書人-Người kể truyện

» trước khi kể vào chính văn, thì trước hết là ngâm một câu thơ, hay một bài từ, hay kể một đoạn chuyện nho nhỏ, nội dung liên quan đến bối cảnh của chính văn, khái quát chủ đề , tư tưởng của truyện sẽ kể.

Việc làm thơ mào đầu của mỗi hồi trong các chương hồi tiểu thuyết như vậy, thời đó gọi là « Nhập Thọai 入話».

« Thoại bản » được lưu truyền từ cửa miệng truyền đến các đời người sau qua bút mực. Do đó « Thoại bản tiểu thuyết 話本小說» phát triển thành « Đoản biên bạch Thoại thông tục tiểu thuyết短諞白話通俗小說», và « Giảng sử thoại bản »  phát triển biến thành « Trường Biên Chương Hồi Tiểu Thuyết ».

Và « Nhập Thọai », tức các câu thơ mở đầu mỗi hồi, vẫn tiếp tục được giữ lại.

3-Về Tác giả La Quán Trung

羅 貫 中

La Qúan Trung  tên là Bổn, hiệu là Hồ Hải Tán Nhân, là thông tục tiểu thuyết gia trứ danh thời Minh mạt, không rõ sống và chết năm nào. Ông sống ước chừng vào khoảng thời gian Nguyên Thuận Đế và Minh Thái Tổ. Ông là người Thái Nguyên ( nay thuộc thành phố Thái Nguyên tỉnh Sơn Tây), nhưng lại có thuyết nóí ông là người Tiền Đường (nay thuộc thành phố Hàng Châu tỉnh Chiết Giang), nên đã có những thuyết  khác nhau về cuộc đời, năm sinh năm mất của ông như :

*1330-1400

*1315-1385 hoặc 1388

*1310 -1380

La Quán Trung là người quả giao, không hợp thế tục, chỉ có người bạn vong niên là Gỉa Trọng, tác giả "Lục Quỷ Bạ Tục Biên".Ông sống trong một thời đại động loạn, từng ôm chí phò tá đế vương để lập công nghiệp.Trong "Tam Quốc Diễn Nghĩa" ông từng mỹ hóa Lưu Bị là một vị minh chủ chính thống, và xú hoá Tào Tháo, cũng như trong "Triệu Thái Tổ Long Hổ Phong Vân Hội", ông ca tụng Triệu Khuông Dẫn thành một vị hoàng đế hết lòng lo nghĩ đến sự cùng khổ của người dân, điều đó cho thấy ông chịu ảnh hưởng của tư tưởng nho gia rất nhiều.

Có thuyết cho rằng ông từng là môn khách của Trương Sĩ Thành và là sư phụ của Thi Nại Am, cùng hoạt động sáng tác với Thi Nại Am.

Ngoài ba tác phẩm hý kịch "Triệu Thái Tổ Long Hổ Phong Vân Hội", "Tam Bình Chương Tử Khốc Phỉ Hổ Tử", "Trung Chính Hiếu Tử Liên Hoàn Gía", La Quán Trung còn là tác giả của năm cuốn thông tục tiểu thuyết "Tùy Đường Chí Truyện", "Tàn Đường Ngũ Đại Sử Diễn Nghĩa", "Tam Toại Bình Yêu Truyện", "Phấn Trang Lâu".

La Quán Trung được coi là một nhà viết tiểu thuyết thông tục kiệt xuất trên văn đàn Trung Hoa. Những sáng tác phổ biến kiến thức lịch sử Trung Quốc của ông có một tác dụng hết sức trọng đại.

Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa, được phổ biến một cách rộng rãi, khắp trong nước, người già, trẻ con, thành thị, thôn dã đều đọc, họ bàn tán, nói đến những nhân vật trong Tam Quốc ,qua các kịch bản, hí khúc; tạp kịch, Nguyên khúc.

Còn tại ngoại quốc cũng rất được nổi tiếng.Tại các nước Anh, Mỹ, Nga, Nhật,Cao Ly, Nam Dương, Thái Lan, đều có bản dịch Tam Quốc Chi Diễn Nghĩa. 

4- Tam Quốc Chí Tại Việt Nam

Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa cũng rất được hâm mộ ưa thích, và phổ biến một cách rất rộng rãi.

Chẳng những thế, Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa được nhiều người dịch ra tiếng Việt, và có những tác giả dựa vào những cố sự trong đó để tạo ra những hí khúc,tuồng tích, hát bộ, cải lương, viết ra những áng văn chương, những tác phẩm riêng biệt của mình.

Theo học giả Trung Quốc Vương Lệ  Na 王丽娜, trong tác phẩm “Trung Quốc Cổ Điển Tiểu Thuyết Hí Khúc Danh Trứ Tại Ngoại Quốc” xuất bản năm 1984, 中國古典小说戏曲名著在国外 thì  những tuồng tích, cải lương, hí khúc, hát bộ , đã ra chào đời trước những bản dịch.

Và đặc biệt, có một bản dịch  ra chữ nôm, do nhà tàng bản Quan Văn Đường khắc ván vào mùa đông năm Mậu Thân đời Duy Tân, tức năm 1908.

Nội dung chỉ có 4 hồi, từ “Tam Cố Thảo Lư” đến “Đương Dương Trường Bản”, không nói rõ là bao nhiêu tờ.

Đặc biệt, có một bản dịch Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa không phải sang tiếng Việt, mà dịch ra tiếng Pháp do giáo sư Nghiêm Toản và và Louis Ricaud.

Cũng theo học giả Vương Lệ Na, các tuồng tich, hát bộ, cải lương hí khúc, kịch bản, của Việt nam lấy đề tài từ truyện Tam Quốc, đươc tổng kết là 21 đề tài.

Chúng tôi xin liệt kê lại như dưới đây : 

a-Các kịch bản, hát bộ, tuồng tích của VN, phát triển  từ Tam Quốc chi Diễn nghĩa

1-Lã Bố Sát Đinh Nguyên tác giả Nguyễn Thành Long xuất bản tại Sài gòn năm 1910

2-Triệu Tử Long Đương Dương Trường Bản, tác gia Thông Khê xuất bản năm 1926 tại Sài Gòn.

3-Phụng Nghi Đình, tác gỉả là Trương Quang Tiên, xuất bản tại Sài gòn năm 1926, do nhà xuất bản  do Cổ Kim xuất bản xã xuất bản tại Sài Gòn;

4-Lưu Bị Cầu Hôn, tác giả Nguyễn Hiền Phu, xuất bản tại Sài gòn năm 1929 do nhà xuất bản Cổ Kim Xuất bản Xã

5-Tam Quốc Hí Khúc, tác giả Đặng Lễ Nghi, xuất bản tại Sài gòn năm 1929, do nhà xuất bản Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản.

6-Quan Công Thất Thủ Hạ Bì, tác giả Trần Phong Sắc, xuất bản năm 1929, tại SaiGòn do Cổ Kim Xuất Bản Xã  xuất bản.

7-Triệu Tử Long Phò Á Đẩu, tác giả Lê Sầm Sơn, xuất bản năm 1929, tại SaiGòn do Cổ Kim Xuất Bản Xã  xuất bản

8-Đương Dương Trường Bản, không rõ tác giả, xuất bản năm 1934 tại Hà Nội, do nhà Thái Sơn xuất bản xã.

9-Tam Quốc Hí Khúc, tác giả Nguyễn Tấn Chiếu, xuất bản năm 1934 tại Hà Nội, do nhà  Nam Mỹ xuất bản xã.

10-Tư Đồ Mưu Đổng Trác Lã Bố Hí Điêu Thuyền, tác giả Hoàng Thúc Khiêm, xuất bản năm 1936 tại Hà Nội, Thái sơn xuất bản

11-Quan Công Phò Nhị Tẩu, tác giả Thông Khê, xuất bản năm 1936 tại Sài gòn do Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản.

12-Quan Công Phục Hoa Dung Đạo, tác giả Thông Khê, xuất bản tại Sài gòn năm 1936, do nhà Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản.

13-Triệu Tử Long Đoạt Âu Chúa; tác giả Thông Khê, xuất bản tại Sài Gòn năm 1936, do nhà Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản.

14-Lưu Bị Cầu Hôn Gian Tả, tác giả tác giả Thông Khê, xuất bản tại Sài Gòn năm 1936 do nhà Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản.

15-Tam Anh Chiến Lã Bố Trảm Hoa Hùng, tác giả tác giả Thông Khê, xuất bản tại Sài Gòn năm 1936 do nhà Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản.

16-Tam Khí Chu Công Cẩn, tác giả bất tường, xuất bản tại Sài Gòn năm 1936 do nhà Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản.

17-Trương Phi Thủ Thành, tác giả tác giả Thông Khê, xuất bản tại Sài Gòn năm 1936 do nhà Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản.

18-Đại Chiến Mã Siêu Tào A Man Cát Tu, tác giả  Thông Khê, xuất bản tại Sài Gòn năm 1937 do nhà Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản

19-Phụng Nghi Đình, tác giả  Thông Khê, xuất bản tại Sài Gòn năm 1939 do nhà Cổ Kim Xuất Bản Xã xuất bản

20-Đào Viên Kết Nghĩa, tác giả Nguyễn Thành Long, xuất bản tại Sài Gòn năm 1944.

21-Tam Quốc Hí Khúc, tác giả Đinh Thái Sơn và Bồng Dinh, không rõ năm và địa điểm xuất bản.

Bảng tóm lược  : 

b- Các dịch giả Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa sang Việt ngữ.

Cũng  theo học giả Vương Lệ Na, thì Việt Nam bắt đầu dịch Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa  khởi thuỷ từ năm 1908. Đó là bản dịch ra chữ Nôm mà chúng tôi đã nhắc ở trên.

Nhưng nếu tính từ năm 1918  đến năm 1972, cũng theo tác giả, thì chúng ta có 7 bản dịch Tam Quốc Chí  Diễn Nghĩa khác nhau.

Xin liệt kê như sau :

1-Bản Nguyễn An Khương, dịch năm 1918, xuất bản tại Sài Gòn do Nông Cổ Min Đàn xuất bản, không rõ số hồi.

 (農賈茗談; nghĩa là "uống trà bàn chuyện làm ruộng và đi buôn"), cũng có tên tiếng Pháp là Causeries sur l’agriculture et le commerce là tờ báo tiếng Việt do Paul Canavaggio - một chủ đồn điền và thương gia người đảo Corse, hội viên Hội đồng Thuộc địa Nam Kỳ làm chủ nhiệm, chủ bút lần lượt là các ký giả Dũ Thúc Lương Khắc Ninh, Gilbert Trần Chánh Chiếu, Nguyễn Chánh Sắt.

Nông Cổ Mín Đàm bàn về nông nghiệp và thương nghiệp, phát hành thứ năm hằng tuần tại Sài Gòn bằng chữ Quốc ngữ. Số 1 ra ngày 1 tháng 8 năm 1901. Một thời gian sau báo được xuất bản một tuần 3 kì. Sau khi phát hành số ra ngày 4 tháng 11 năm 1921 thì báo bị đình bản. Đây được coi là tờ báo kinh tế đầu tiên bằng chữ quốc ngữ. ^Chữ Mín  âm hán việt là mính茗, nghĩa là trà ,  miền Nam đọc là mín..

2-BảnTam Quốc Chí Diễn Nghia Toàn dịch của Phan Kế Bính, xuấtt bản năm 1923 tại Hà Nội, bản này về sau từng được học giả Bùi Kỷ hiệu đính.Năm 1959, bản này lại được nhà xuất bản Phổ Thông in lại tại Hà Nội.

Năm 1962 lại được tái bái và năm 1972 do nhà xuất bản Khai Trí ở Sài Gòn in lại,sự hiệu đính của Bùi Kỷ đã đem lại cho nguyên tác nhiều sửa chữa.

3-Bản dịch  Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa của Nghiêm Xuân Lãm, do nhà xuất bản Tân Dân tại Hà Nội năm 1931, nội dung từ hồi thứ nhất đến thứ sáu mươi sáu.

4- Bản dịch  Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa của Vũ  Hy Tô, do nhà xuất bản Phú Văn Đuồng tại Hà Nội năm 1957, nội dung từ hồi thứ nhất đến thứ mười bẩy.

5- Bản dịch  Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa của Lê Sơn, do báo Tiền Tiến tại Hà Nội xuất bản năm 1957, nội dung từ hồi thứ nhất đến thứ mười bẩy.Bản này có lời bình của Mao Tôn Cương.

6- Bản dịch  Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa của Phan Quân, do nhà sách Khai Trí xuất bản năm tại Sài Gòn năm 1962.

7-- Bản dịch  Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa của Nguyên Huấn Lãm, do Khai Trí xuất bản năm 1972 tại Sài Gòn.

8- Chúng tôi xin liệt kê thêm  bản dịch của Tử Vi Lang (còn bút danh là Thầy Gòn), đăng hàng ngày trên Báo Ngôn Luận, từ hồi thứ nhất đến hồi một trăm hai mươi, cuối mỗi hồi đều có lời bàn của Kim Thánh Thán, văn chương điêu luyện, lưu loát, rất đươc độc giả Saigon thời bấy giờ  hâm mộ, tìm đọc, khen là một bản dịch hay nhất.

Bản này do cơ sở Ngôn Luận bản năm 1961 và năm 1962 tái bản.

Bảng tóm lược :

*****

Gần đây, nhân có dịp lang thang rong chơi bên lề những trang mạn, chúng tôi có nhặt  được một tin vui vui lý thú, liên quan đến các bản dịch Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa.

Đại để mục đích:

Quyển Tam quốc diễn nghĩa chữ quốc ngữ sớm nhất tại Việt Nam do Nguyễn Liên Phong dịch, ấn hành năm 1907 vừa được trưng bày đặc biệt tại nhà sách Cá Chép (223 Nguyễn Thị Minh Khai - Q1) từ ngày 9-4

Thông tin trên, cho độc giả  biết người dịch Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa đầu tiên cách đây 109 năm là dịch giả Nguyễn Liên Phong, ấn hành năm 1907.

Đông thời cũng giới thiệu các bản dịch khác, các dịch giả khác, có đôi chi tiết khác biệt về năm xuất bản so với tác giả Vương Lệ Na.

Như dưới đây :

-Bản Phan Kế Bính in năm 1909 do Nguyễn Văn Vĩnh hiệu đính.

-Bản Nguyễn An Cư do Tín Đức Thư Xã in lần thứ hai năm 1928 và lần ba 1929

-Bản Nguyễn Chánh Sắt in năm 1930

-Bản Nghiêm Xuân Lãm in năm 1933

- Bản Nghiêm Toản và Louis Ricaud dịch ra tiếng Pháp

-Bản Từ Mỹ và Viên Đình lược thuật in ngày 14-4-1975, được coi là bản Tam Quốc  cuối cùng.  

***   

Paris ngày 15-4-2021 - Những ngày tháng  buồn tênh và hiu quạnh.

Cảm tưởng về thơ văn của anh Phạm Xuân Hy xin gởi về  Japan_ob@yahoo.com