Tế Văn Hầu

濟文侯

Nguyên tác : Nam Thiên Trân Dị Tập

南 天 珍 異 集

Tác giả : Vô Danh

Bản dịch : Phạm Xuân Hy

Nguyễn Trãi 阮廌 (1380-1442) (nhưng viết là Tiến 薦, chắc là nhầm) là người làng Nhị Khê 蕊溪, huyện Thượng Phúc上福, (nay là xã Nhị Khê, huyện Thường Tín, thủ đô Hà Nội) cha ông là Phi Khanh 飛卿 (mới đầu có tên là Ứng Long 應龍), đậu, khoa Giáp Dần 甲寅 niên hiệu Long Khánh thứ 2, đời Trần (tức đời vua Trần Trần Duệ tông) làm quan đến Tư Nghiệp 司業, lấy con gái Trần Nguyên Đán sinh ra ông. Nguyễn Trãi là người thông minh mẫn tiệp, bác học quần thư. Năm Canh Thìn, niên hiệu Thánh Nguyên nhà Hồ, ông hai mươi tuổi đậu Tiến Sĩ 進士.

Bấy giờ quân Minh sang đánh nước ta, bắt dược cha ông, đem về giam ở điếm canh Lan Sơn Điếm 蘭山店 , ông và các em lẽo đẽo đi theo.

Cha ông mới bảo ông rằng :

-Cha tuổi tác già nua, đến đây, thì để cho các em con theo cha, còn con, một trăm năm nữa, con đem hài cốt cha về nước cải táng cũng đủ rồi. Nay thì con hãy về nước đi, cha con thiên tượng, nước ta hai chục năm nữa, phía tây nam ắt có bậc chân chúa hưng khởi, con nên hết lòng trung với vua, thì cũng chẳng khác nào trả được cái nhục cho nước, phục thù được cho vua, hoàn thành được chí nguyện của cha, đấy mới là đại hiếu, chứ lẽ nào cứ khư khư ôm chân cha mà gọi là hiếu sao ?.

Dặn đi dặn lại hai ba lần như thế.

Nguyễn Trãi chỉ biết sụt sùi rơi lệ, không dám ngẩng đầu lên nhìn.

Sau đành vái lậy, từ biệt cha trở về nước.

Một hôm, Nguyễn Trãi đến miếu Dạ Trạch 夜澤祠, để cầu khấn thần được gặp chân chúa, thì được thần miếu đáp ứng, bèn đi theo lời chỉ dẫn của thần, đến Lỗi Giang 磊江thì gặp được Lê Tổ 黎祖 (tức Lê Thái Tổ) huý là Lợi 利.

Nguyễn Trãi đến hiên môn 軒門, tức cửa quân, rồi xin vào yết kiến.

Vua Lê Thái Tổ bảo với Nguyễn Trãi rằng :

-Đêm qua, ta nằm ngủ mơ thấy thần nhân đến cho biết là ngày mai sẽ có bậc hiền thần lương đống đến gặp, nay ông lại đến, y hệt những gì thấy trong mộng.

Rồi phong cho Nguyễn Trãi là Thừa Chỉ Học Sĩ 承旨學士, để cùng vua hoạch định sách lược đánh đuổi quân Minh.

Bấy giờ vua cho xây cất nhà cao tằng lầu ở trên bờ sông Triền Giang 廛江, đắp mô đất cao ở doanh Bồ Đề 菩 提 cho cao, ngày ngày, vua lên trên lầu, nhìn vào trong thành địch, xem xét hành vi của địch, cho phép Nguyễn Trãi thị hầu ở lầu thứ hai, lãnh việc viết văn thư, truyền đơn, văn thư, dụ chỉ qua lại, từ Đông Đô đến Tây Đô từ Nghệ An đến Thanh Hoa, viết thư tranh luận, không đánh mà hạ được thành, cũng như các việc quân sự cơ mật, như giảng hoà thông sứ, đều do Nguyễn Trãi liều mình vào trong thành nhiều lần.

Sau hơn mười năm vất vả chiến đấu, Lê Tổ mới đuổi được người Minh trở về nước, bình định được đại loạn, xây dựng được nghiệp lớn, mà công lao giúp đỡ tán trợ của Nguyễn Trãi thì rất nhiều.

Bài « Bình Ngô Đại Cáo », vào năm Mậu Thân 戊申, (sau khi vua Lê Thái Tổ lên ngôi, mới ra lệnh cho Nguyễn Trãi soạn ), trong bản cáo văn « Bình Ngô Đại Cáo » này Nguyễn Trãi đã viết câu không dè dặt :

« Toại sử Tuyên Đức chi giảo đồng độc binh vô yếm

隧 使 宣 德 之 狡 童 黷 兵 無 厭

Đến nỗi đứa trẻ ranh như Tuyên Đức 宣德 nhàm võ không thôi- ,

Bởi vì ông vốn oán ghét thâm sâu người Minh đã sát hại đồng bào mình.

Người Minh đã nói về bài « Bình Ngô Đại cáo » rằng :

-Người viết cáo văn này, con cháu tất cả sẽ không được an toàn.

Sau này, vì liên hệ đến vụ án Thị Lộ 氏路, ông bị mang hoạ, người ta cho rằng lời nói đó linh nghiệm.

Nguyễn Trãi nhờ công huân được vua Lê Thái Tổ phong là Quan Phục Hầu 冠服侯, ban cho quốc tính 國姓 họ Lê (tức họ của vua Lê Thái Tổ).

Phàm, điển chương chế độ, lễ nhạc, hình pháp, đều do ông sắp xếp định liệu.

Ông là bậc khai quốc công thần, nên còn được đặc tiến Kim Tử Vinh Lộc Đại Phu, bổ nhậm qua các chức :

- Nhập Nội Hành Khiển 入內行遣

- Môn Hạ Tỉnh Tả Ty 門下省左司 Tri Tây Bắc nhị lộ quân dân bạ tịch.

- Gián nghị đại phu 諫議大夫, kiêm Hàn lâm thừa chỉ học sĩ.

- Nhập thị kinh diên tri chế cáo 行侍經筵知制誥,

- Hành Xu mật viện sự

- Ngũ kinh bác sĩ 五經博士, Kiêm Trung Thư Ngự Sử , Tri Quốc Sử Tam Quán sự

- Và được đề cử Côn Sơn Tư Phúc Tự,

- Tứ Kim Ngư Đại Thượng Hộ Quân, phong Quan Phục Hầu Thượng Trụ Quốc ( Sự trạng lai lich đời ông có ghi trong Ức Trai Tập ).

Ông lấy người vợ trước là họ Trâu 鄒, sinh ra Phù Lại 扶賚, sau ông lại lấy người vợ họ Trần và Nguyễn Thị Lộ, vì vụ án Nguyễn Thi Lộ, ông cùng với các con, anh em, thân tộc, đều bị chu di tam tộc, (Lúc đó ông sáu mươi tuổi).

Duy có người thiếp họ Trần bấy giờ đang có thai thì trốn thoát, ẩn cư ở nước Bồn Man Quốc 盆蠻國 (tức Luang Prabang), sinh con trai, đặt tên là Anh Vũ 鵡鸚.

Chừng Anh Vũ lớn lên, được người mẹ họ Trần ấy kể truyện về ông, cho biết khi ông về ở ẩn, dậy học ở trong xã, trước học xá có hai ụ đất cao, có cây đại thụ đã lâu đời. Bên trong, ruột cây bị rỗng không, và mục nát, ông mới bảo học trò của ông sớm đến chặt cây đó đi, để cho học xá rộng rãi khoang quang.

Đêm hôm ấy, ông nằm ngủ, mộng thấy có một thần nữ đến nói với ông rằng :

-Xin tướng công 相公 hãy khoan chặt cây, chờ cho thiếp sinh nở đã, sáu bẩy ngày hãy chặt.

Sáng sớm ngày hôm sau, khi ông còn ngủ chưa dậy, học trò của ông y theo lời ông dậy, đã hạ xong cây đại thụ đó rồi, tìm thấy trong ruột cây có ba quả trứng, bèn dùng đao đập vỡ một quả, còn hai quả đem về trình ông, rồi lại đập vỡ thêm một quả nữa, trông hình dạng giống như là rắn.

Duy quả trứng còn lại, bẩy ngày sau, quả nhiên nở thành một con rắn, càng ngày càng thấy nó lạ lùng.

Bèn thả nó đi .

Một đêm, ông ngồi đọc sách, thấy có một dòng máu từ trên nóc nhà rớt xuống, làm thấm đến ba tờ giấy.

Ông buồn than thở:

-Thế này, thì nó oán đến ba đời nhà mình đây !

Sau này, ông gặp Thị Lộ bán chiếu ở ngoài đường, thấy nàng tư dung đẹp đẽ, sắc sảo, bèn trào phúng nói đùa :

-Cô nương quê quán làng nào đấy ? Đến đây bán chiếu gon, chiếu còn hay hết ? Xuân xanh đương độ hoa nở, thế thì bao nhiêu tuổi, có chồng chưa được mấy con ?

Người con gái đáp :

-Nhà thiếp ở bờ Hồ Tây đến đây bán chiếu « gon », việc gì ông hỏi hết hay còn, nay tuổi chừng độ trăng tròn lẻ, chồng còn chưa có, có chi con ?

Ông đem lòng yêu thích, mà lấy nàng làm vợ.

(Đoạn văn trên đây nguyên là bài thơ thường gọi là “Bài thơ Bán Chiếu Gon”, chữ nôm, dịch ra hán văn-coi chú thích)

Hơn mười năm sau, ông mới phát giác ra là ở rốn có cái vẩy.

Kịp đến thời vua Lê Thái Tông lên ngôi, lúc đó ông đã về hưu ẩn dật, vua có mấy lần đến thăm nhà, thấy Thị Lộ đẹp thì sinh lòng ưa thích, mới kín đáo xuống mật chiếu vời nàng vào hầu.

Ông có làm bài thơ trách rằng :

Thiên cao địa hậu tứ thời thành,

天高地厚四時成

Khả trách hà nhân đạo bất minh,

可责何人道不明

Kính diện tuy thanh trần dĩ nhiệm,

镜面雖清塵已染

Đức tâm phương nhuệ dục tuỳ tranh,

德心方銳欲谁争

Nhân thanh tằng hiệu Chu vương đức,

聲曾效周王德

Thệ chỉ tương đam Hán đế tình,

誓指相耽漢帝情

Hạnh đắc thiên nhân tương bán trợ,

幸得天人相半助

Tất nhiên xã tắc cánh xuân sinh,

必然社稷更春生

Và Thị Lộ cũng có thơ đáp lại :

Đan tâm khẩn khẩn sự do thành,

丹心懇懇事由成

Thuỳ vị cương thường đạo bất minh,

谁謂綱常道不明

Nhật hoả hà ưu vân thốn điểm

日火何憂雲寸點

Mộc cù khởi phụ cát luỵ tranh ,

木樛豈負葛纍争

Anh hùng miễn đại anh hùng chí,

英雄勉大英雄志

Nữ tử phi nhi nữ tử tình,

女子非兒女子情

Phúc quyến thiên duyên cầm sắt hợp

福眷天緣琴瑟合

Nghiệm chư tôn tử thánh hiền sinh,

騐諸孫子聖賢生

Sau vua Lê Thái Tông đến vườn Lệ Chi, Thị Lộ được vua yêu thưởng thức, rồi đột ngột băng hà 崩遐. Đình thần bí mật xét xử ông, buộc ông vào tội chu di tam tộc. Rồi sau mới đến Thị Lộ. Thị Lộ xin được ra sông để tắm, lập tức hoá ra một con rắn trắng, lặn xuống nước biến đi không trở lại nữa, mới hay là ông bị « rắn báo oán ».

Đến đời vua Lê Thánh Tông xét công tích ban ơn cho các công thần, nhiều lần xuống chiếu để xem những di tích.

Lúc bấy giờ Anh Vũ tuy nghe thấy, nhưng còn sợ án oan của ông chưa được rửa sạch, mới trở về nước và cải ra họ Trần.

Vào kỳ Thu thí, Anh Vũ đi thi Hương, trúng Gỉai Nguyên, nghe cách chư sinh bàn bạc đến chuyện cũ, được biết là nhà vua xuống chiếu đi tìm nhiều lần, quả vua có lòng thương, Anh Vũ bèn đi lên kinh, mong tìm được người quen của cha cất nhắc.

Nguyễn Trãi được vua Lê Thánh Tôn gia phong là Đặc Tiến Kim Tố Vinh Lộc Đại Phu, tước Tế Văn Hầu Thượng Trụ Quốc (coi chú thích), ban ruộng đất để lo việc thờ cúng.

Anh Vũ sinh ra ba người con là Tổ Tạc, Tổ Lưu và Tổ Giám. (1)

Tổ Giám làm quan đến Thừa Chính Sứ, phụng mệnh đi sứ sang Tầu, thuyền qua biển Đông Hải, thình lình gió bao, song to nổi lên, Tổ Gíam lấy là sứ giả khấn vái, cầu xin thì lập tức sóng yên biển lặng

Lúc trở về, Tổ Giám, biển lại nổi sóng như lúc đi.

Bấy giờ, Tổ Giám mới ngửa cổ lên trời than :

-Ai ngờ con “quái vật” này thù dai và thâm độc đến thế !

Rồi chỉnh đốn lại mũ mãng, y phục, nhẩy xuống biển, tìm đến thuỷ cung 水宫.

CHÚ THÍCH

1- Tế Văn Hầu - 濟文侯

Nguyễn Trãi 阮廌(1380-1442) có các tước hiệu :

- Ngày 18-3-1428, tức năm Mậu thân, vua Lê Thái Tổ phong cho Nguyễn Trãi tước Quan Phục Hầu.

Ngày 3-5- 1429 , tức năm Kỷ Dậu, Lê Thái Tổ phong cho Nguyễn Trãi là Á Hầu, trong số 93 khai quốc công thần khác..

- Năm 1464, tức năm Giap Thìn, vua Lê Thánh Tông chiêu tuyết minh oan phong cho Nguyễn Trãi là Tán Trù Bá, rồi lại gia phong là Đặc Tiến Kim Tố Vinh Lộc Đại Phu, tước Tế Văn Hầu Thượng Trụ Quốc, ban ruộng đất để lo việc thờ cúng.

Lại có thuyết cho rằng tước hiệu « Tế Văn Hầu », sau 70 năm Nguyễn Trãi bị hoạ, ngày 8 tháng 8 năm 1512 vua Lê Tương Dực mới phong tước này cho ông. ( Chúng tôi chỉ xin nêu tước hiệu này để tồn nghi, vì chưa có tìm được tài liệu )

Trong truyện này, Nguyễn Trãi 阮廌 lại viết lầm là Nguyễn Tiến 阮薦, và sách Hoàng Việt Văn Tuyển của Bùi Huy Bích, cũng chép là Nguyễn Tiến 阮薦, có thể là do sự sao chép nhiều lần mà lầm lẫn giữa chữ Trãi 廌, (có nghĩa là con giải trãi (còn đọc là Trĩ), và chữ Tiến 薦 có nghĩa tiến bộ tiến thủ.

Trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, nguyên bản chữ Hán, viết là Nguyễn Trãi 阮廌, với rất nhiều lần. Xin so sánh sự khác biệt hai chữ này dưới đây :

薦 chữ Tiến, và chữ Trãi 廌

2- « Nam thiên Trân Dị Tập 南天珍異集” :

Thiên Nam Trân Dị Tập là một tác phẩm văn học gồm những đoản bút ký tiểu thuyết viết bằng Hán văn, gồm 135 truyện, đề cập đến các nhân vật Việt Nam như Nguyễn Trãi, Nguyễn Quý Đức, Lê Cảnh Tuân, Loa Đại Vương Truyện Ký ...

Bản gốc viêt bằng tay, không đề tên tác giả.

Nhưng theo lời tựa đề ngắn ngủi của sách, thì người ta được biết Nam Thiên Trân Dị Tập đã dựa vào sách « Công Dư Tiệp Ký » của Vũ Phương Đề có sẵn trước, người đời sau sửa lại những chỗ lầm lẫn, ngoa ngộ, thiếu khuyết, viết thêm vào.

Năm 1992, « Nam Thiên Trân Dị Tập » được « Pháp Quốc Viễn Đông Học Viện » tức trường « Viễn Đông Bác cổ » cũ, cùng với « Đài Loan Học Sinh Thư Cục » và một số học giả, chuyên gia Hán Nôm, thâu góp những tác phẩm viết bằng hán văn của ta ngày xưa, đính chính, xuất bản, phát hành trong tủ sách « Việt Nam Hán Văn Tiểu Thuyết Tùng San », đây là một công trình đồ sộ quý giá, in ấn kỹ càng, được chia ra làm 5 loại tiểu thuyết, không có phần lịch sử :

-Thần Thoại tiểu thuyết.

-Truyền Kỳ tiểu thuyêt

-Lịch Sử Diễn Nghĩa tiểu thuyết

-Bút Ký tiểu thuyết

-Hiện Đại tiểu thuyêt, số lượng rất ít.

3- Tư Nghiêp 司業

Tên gọi chức quan, coi về việc giáo dục. Ở Trung Quốc từ sau triều nhà Tùy, tại Quốc Tử Giám, tức là cơ quan tối cao về việc dạy học, đặt ra chức Tư Nghiệp, làm phó, trợ giúp việc tế lễ, trông coi những chính sách dậy dỗ nho sinh.

Đến cuối đời nhà Thanh chức này bị bãi bỏ.

Ông Chu Văn An đời nhà Trần cũng từng coi Quốc Tử Giám Tư Nghiệp.

4- Năm Canh Thìn 庚辰1400

Tức năm 1400, niên hiệu Thánh Nguyên nguyên niên, Hồ Quý Ly xưng đế, đổi quốc hiệu là Đại Ngu, mở khoa thi Thái Học Sinh 太學生, tức Tiến sĩ, Nuyễn Trãi đậu khoa này, và được bổ làm Chánh Chưởng Ngự Sử Đài 正掌御史台 , là viên quan chính coi việc giám sát các cơ quan, quan lại.

5- Năm Đinh Hơi 丁亥1407

Nhà Hồ mất, quân Minh bắt Hồ Qúy Ly, Hồ Hán Thương về Kim Lăng, tức Nam Kinh. Nguyễn Trãi theo cha đến Aỉ Nam Quang, nghe lời cha khuyên trở về, tìm găp Lê Lợi ; bị quân Minh bắt tạm giam ở Đông Quan (Hà Nội).

Vào tháng 8 năm 1407, Minh Thành Tổ là Chu Lệ ra lệnh đổi An Nam là Giao Chỉ, và đặt quan cai trị, chia nước ta thành Tam Ty, ba ty, và bổ nhiệm :

-Đô Thiêm Sự Lã Nghị làm Giao Chỉ Đô Chỉ Huy Sứ Ty

- Hoàng Trung làm Phó Đô Ty ;

-Hoàng Phúc làm Bố Chính Ty và Án Sát Ty

6-Năm Mậu Thân 戊申 1428

là năm, vua Lê Thái Tổ :

-Lên ngôi xưng đế, làm vua (1428-1433)

-Đặt niên hiệu: Thuận Thiên

-Đặt quốc hiệu : Đại Việt

-Kiến đô ở Đông Đô tức Thăng Long

-Ban quốc tính cho Nguyễn Trãi là Lê Trãi, cùng với 93 người công thần khác.

- Ngày 15 tháng 4 năm 1428 sau khi vua lên ngôi thì ban lệnh cho Nguyễn Trãi 阮廌, soạn” Bình Ngô Đại Cáo” bằng Hán văn, trong đó có câu viết cứng cỏi, đanh thép, không sợ hãi :

« Toại sử Tuyên Đức chi giảo đồng độc binh vô yếm

隧 使 宣 德 之 狡 童 黷 兵 無 厭

Và được Trần Trọng Kim dịch :

Đến nỗi đứa trẻ ranh như Tuyên Đức nhàm võ không thôi »

7- Năm Nhâm Tuất 壬戌 1442

Theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư thì ngày 16 tháng 8 năm 1442 giết Hành Khiển 行遣 Nguyễn Trãi và vợ là Nguyễn Thị Lộ, bắt tội đến ba đời.

Trước đây, Nguyễn Thi Lộ ra vào cung cấm, Thái Tông trông thấy rất ưa, liền cớt nhả với thị. Đến đây, vua đi tuần về miền đông, đến chơi nhà Trãi, rồi bị bạo bệnh mà mất, cho nên Trãi bị tội ấy.

Ngày 9 tháng 9 năm 1442, giết bọn hoạn quan Đinh Phúc, Đinh Thắng, vì khi Nguyễn Trãi sắp bị hành hình có nói là hối không nghe lời của Thắng và Phúc.

Chức vụ của Nguyển Trãi là Nhập Nội Hành Khiển. Hành Khiển là chức quan có từ thời nhà Trần, cũng gọi là Thứ Tướng, địa vị sau Thái Úy, điều hành chính quyền, phần lớn do tông thất đảm nhậm, hay hoạn quan. Đến thời Trần Khắc Chung thì sĩ đại phu được giữ chức Hành Khiển, diên tục đến thời Nguyễn Trãi.

8- Tuyên Đức 宣德

Là niên hiệu của vua Minh Tuyên Tông Chu Chiêm Cơ ,thời gian tại vị (1426-1435), cháu của Minh Thành Tổ là Chu Lệ,người phái Trương Phụ đem quân đánh nhà Hồ . Tuyên Đức là vua thứ 5 triều nhà Minh, bấy giờ, năm 1428, Tuyên Đức mới lên ngôi được 3 năm, là năm Nguyễn Trãi viết Bình Ngô Đại Cáo.

Mặc dầu là lời lẽ cứng cỏi trong « Bình Ngô Đai Cáo », nhưng vua ta để tránh cảnh loạn ly giặc giã, vua Lê Thái Tổ vẫn khôn khéo ôn hoà đem đúc « Đại Thân Kim Nhân 代身金人 », « người vàng », sang triều cống Tầu để cầu phong.

« Bình Ngô Đại Cáo » được coi là bản Tuyên Ngôn Độc Lập, cũng như được xưng tụng là một áng Thiên cổ hùng văn 天古雄文.

9- Tướng Công 相公

Có các nghĩa :

1-Nguyên là từ để xưng hô một cách kính trọng Tể Tướng.

2-Gọi người học trò học thức là Tướng Công

-Người vợ cũng xưng hô gọi chồng một cách kính trọng là Tướng công, hoặc gọi là quan nhân, hoặc một cách yêu dấu thì xưng hô là « khanh »

3-Đời Thanh gọi nam kỹ, nam xướng là Tướng Công, nên chỗ tập trung cư trú của các nam kỹ là Tướng Công Đường.

10- Thừa Chỉ Học Sĩ 承旨學士

Tiếp thụ thánh chỉ, ý kiến, của nhà vua .

-Đời nhà Đường trong Hàn Lâm VIện có chức quan là Học Sĩ Thừa Chỉ, địa vị ở trên các Học Sĩ. Phàm các lệnh phế bỏ, hay bổ nhiệm, những việc chính sự trọng yếu đều được truyền đến.

-Các triều Tống, Nguyên tiếp tục noi theo .

-Thời Ngũ Đại có chức Xu Mật Viện Thừa, và Phó Thừa Chỉ

-Đến triều Minh thì chức này bị phế.

11- Tiến Sĩ 進士

Tùy Dạng Đế vào niên hiệu Đại Nghiêp đặt ra khoa Tiến Sĩ để tuyển lựa nhân tài đầu tiên

-Các triều Đường, Tống duyên tục theo.

Phàm đi thi Cử nhân tại Lễ Bộ người được hợp cách trúng tuyển thì gọi là Tiến Sĩ.

-Đường triều khoa Tiến Sĩ và khoa Minh Kinh được coi là trọng yếu hơn cả.

-Các triều Nguyên, Minh, Thanh, sau khi Điện Thi trúng tuyển được ban xuất thân, và cũng gọi là Tiến Sĩ( Giap bảng), nhưng chia làm 3 Giáp :

-Đệ Nhất Giáp lấy ba người, ban danh xưng Tiến Sĩ Cập Đệ

- Đệ Nhị Giáp và Đệ Tam Giáp ban danh xưng Tiến Sĩ Xuất Thân và Đồng Tiến Sĩ Xuất Thân.

(Trong truyện viết là Nguyễn Trãi đổ Tiến Sĩ vào nãm Canh Thìn niên hiệu Thánh Nguyên nhà Hồ tức năm 1400)

12- Hoàng Giáp黄甲

- Năm Giáp Dần, niên hiệu Long Khánh thứ 2, đời vua Trần Duệ Tôn, tức năm 1374, vua bắt đầu mở khoa Tiến Sĩ, và lấy Đào sư Tích đỗ Trạng Nguyên, lấy Lê Hiến Phủ đỗ Bảng Nhãn.

Nguyễn Phi Khanh đậu Hoàng Giáp 黄甲, tức tiến sĩ cập đệ, vì tên ghi trên loại giấy hoàng chỉ黄纸 (giấy vàng) nên gọi là Hoàng Giáp, ông làm chức Đại Lý Tự Khanh 大理寺卿, chức quan coi về hình ngục triều nhà Hồ. Tác phẩm có Nhị Khê Tập.

13- Thu thí 秋試- 鄕試

-Thời xưa ở Tàu cử hành hương thí vào tháng 8, người đỗ thì gọi là Cử Nhân (Ất bảng), hoặc còn gọi là Hiếu Liêm. Theo lệ nhà Thanh ba năm cử hành Hương Thí một lần vào những năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu vào tháng 8, nhân vì là mùa thu ; nhân thế gọi là Thu Thí.

Người đậu đầu khoa hương thí được ban là Giải Nguyên 解元 .

-Các triều đại sau nhà Tống, nhà Nguyên, như Minh, Thanh, thì Giải Nguyên được sử dụng để chỉ người học trò, chứ không còn giữ nghĩa cũ nữa.

14- « Bài thơ Chiếu Gon » bằng chữ nôm (2) :

Lời Nguyễn Trãi :

Người ở đâu ta bán chiếu gon

Chẳng hay chiếu ấy hết hay còn

Xuân thu phỏng đã bao nhiêu tuổi

春秋倣㐌包饒些

Đã có chồng chưa được mấy con

Thị Lộ đáp :

Tôi ở Tây hồ bán chiếu gon

Nỗi chi ông hỏi hết hay còn

Xuân thu nay đã trăng tròn lẻ

Chồng còn chưa có hỏi chi con

Baì thơ nôm này có nhiều bản, có một vài chữ khác biệt, nhưng tựu chung ý chính không thay đổi.

Theo Tự Điển Nôm và Hán Việt của Linh Mục Trần Văn Kiệm thì “gon 昆” nghĩa là mềm.

Và trong truyện dịch ra hán văn như sau :

姑娘何鄉人

Cô nương hà hương nhân

來此賣涼蓆

Lai thử mại lương tịch

涼蓆如今何有餘

Lương tịch như kim hà hữu dư

姑娘風華正茂

Cô nương phong hoa chính mậu

芳齡幾許

Phương linh kỷ hứa

有否夫婿

Hữu phủ phu tế

幾多子息

Kỷ đa tử tức

Thị Lộ thưa :

奴家住西湖畔

Nô gia trú Tây Hồ bạn

來此賣涼蓆

Lai thử mại tịch lương

緣何君 問可有餘

Duyên hà quân vấn khả hữu dư

奴家今朝十五月圓早已過

Nô gia kim triêu thập hữu dư

待字閨中何来子息

Đãi tự khuê trung hà lai tử tức

Paris, ngày 19-11-2019 lúc 17 giờ15 phút

Phạm Xuân Hy

.............

Bij chú của ERCT :

(1) Chữ "Tổ*" có hoa thị * đã được dịch giả cho biết là Tố Lưu (May 20 2020)

(2) Bài thơ "chiếu gon" là thơ viết bằng chữ Nôm, chữ do tổ tiên ta sáng tạo để bểu thị tiếng thuần Việt, không phải là chữ hán, tiếc rằng CHỮ NÔM nay bị mai một đi nhiều. Bài thơ Chiếu gon này năm trong nguyên truyện, dịch giả  chép lại để bảo tồn chữ nôm hiếm hoi và nổi tiếng này

Cảm tưởng về thơ văn của anh Phạm Xuân Hy xin gởi về  Japan_ob@yahoo.com