People are who they are.
You cannot make someone to be who you want them to be.

(Ngạn ngữ Tây phương)

 

Có những điều học lúc nhỏ, ở trường hay từ báo chí sách vở, khi lớn lên có dịp nhìn lại mới thấy ra cái “biết” của mình đôi khi không đầy đủ. 

Ví dụ như chuyện vua Nghiêu vua Thuấn bên Tàu.  Hồi còn nhỏ được biết vua Thuấn được vua Nghiêu nhường ngôi cho vì hiền đức: 

Đức đại thánh, họ Ngu tên Thuấn
Buổi tiềm long (1) gặp vận hàn vi
Tuổi xanh khuất bóng từ bi
Cha là Cổ Tẩu người thì ương ương 

Mẹ ghẻ lại tánh càng khe khắt
Em Tượng thêm rất mực điêu ngoa
Một mình thuận cả vừa ba
Trên chìu cha mẹ dưới hoà cùng em 

Trăm cay đắng một niềm ngon ngọt
Dầu tử sanh không chút biến dời (…)
Mấy phen non Lịch xa xôi
Cỏ chim vì nhặt, ruộng voi vì cày

Tiếng hiếu hữu xa bay bệ Thánh
Mạng trưng dung trao chánh nhường ngôi…
 

Nghiêu và Thuấn là hai vị vua của huyền thoại, bởi vì thực sự lịch sử ngày nay (như một môn khoa học) chỉ biết xa về trước cho đến thời Võ Vương nhà Chu mà thôi.  Dĩ nhiên Võ Vương phải là con của ai đó, nhưng lịch sử không biết bố của Võ Vương, chỉ có truyền thuyết bảo rằng đó là Văn Vương, một nhân vật trong tiểu thuyết Phong Thần.  Văn Vương trung thành với vua Trụ, đến khi ông qua đời thì con ông (Võ Vương) mới diệt Trụ, lập nên nhà Chu. 

Trên truyền thuyết, Nghiêu và Thuấn được xem là hai vị vua hiền minh.  Dưới thời hai ông, trăm họ được âu ca vì vua trị dân bằng đức. Tương truyền khi bỏ tù một ai, vua chỉ vẽ một vòng tròn trên mặt đất và phạm nhân cứ ở mãi trong đó… là xong! 

Nghiêu và Thuấn dù sao cũng là thần tượng của các vị vua Tàu thời trước (và Việt Nam?). Người nào muốn vua nghe theo, cứ trưng hình ảnh Nghiêu Thuấn ra trước khi nói là có thể thành công.  Chuyện kể:   

Vua giận, sai chặt chân một người.  Án Tử lật đật quỳ xuống:    “Tâu bệ Hạ, vua Nghiêu vua Thuấn ngày trước khi chặt chân ai thì chặt chân nào trước?”.

Vua hiểu ý, khoác tay:  “Thôi đem giam lại, sẽ xét sau!” 

Trong quan niệm của Nho giáo, mỗi cá nhân phải luôn luôn xứng đáng với vai trò của mình chứ sự xét đoán không dựa theo giàu nghèo, tuổi tác, vv... Nghĩa là làm vua thì phải ra vua, làm cha phải ra cha, làm con phải ra con...  (Luận Ngữ: “Quân quân, thần thần, phụ phụ, tử tử”).  Ở Việt Nam, khi Cao Bá Quát giúp Lê Duy Cự chống lại triều đình, ông đã ra tuyên cáo về lý do nổi dậy của mình: 

Bình Dương Bồ Bản vô Nghiêu Thuấn
Mục Dã Minh Điền hữu Vũ Thang 

Như thế thì Nghiêu Thuấn là một loại “khuôn vàng thước ngọc” trong tư tưởng quân chủ phương Đông.  Hình ảnh hai vua này được tưởng tượng ra để cho vua chúa lấy làm chuẩn mực lý tưởng mà noi theo (2).  Cho tới gần đây, tôi tình cờ đọc được vài chi tiết khác về hai vị vua “thần tượng”, thấy họ cũng “con người” như mọi người thường:  

“Trúc Thư Kỷ Niên” ghi chép:  Thuấn trục xuất Nghiêu, đem đến Bình Dương giam cầm, trước tiên lập Đan Chu (3) làm đế, sau cướp đoạt đế vị.

Tuân Tử và Hàn Phi Tử (thời Chiến Quốc) cũng có viết như vậy. “Phu viết Nghiêu Thuấn thiện nhượng, thị hư ngôn dã, thị thiển giả chi truyện, thị lậu giả chi thuyết dã.” (Khổng Phu Tử nói Nghiêu Thuấn nhượng hiền, là hư ngôn vậy, là truyện của kẻ thiển cận, thuyết của kẻ bỉ lậu vậy)  [Tuân Tử: Chính Luận]. 

“Thuấn bức Nghiêu, Vũ bức Thuấn, Thang phóng Kiệt, Võ vương phạt Trụ, thử tứ nhân giả, nhân thần thí kỳ quân giả dã.” (Thuấn bức Nghiêu, Vũ bức Thuấn, Thang đuổi Kiệt, Võ Vương đánh Trụ, bốn kẻ này là bề tôi thí vua vậy) [Hàn Phi Tử: Thuyết Nghi]. 

Cũng có ghi chép khác: “Tam Miêu không phục, thế là Thuấn phát động chiến tranh giải quyết”. Và “Tích Nghiêu đức suy, vi Thuấn sở tù dã.” (Xưa Nghiêu đức suy, vì bị Thuấn cầm tù vậy) [“Sử Thông: Nghi Cổ” dẫn “Cấp Trủng Tỏa Ngữ” văn]. 

Tuy nhiên về sau, do Tây Hán độc tôn Nho thuật, chỉ cho phép một nét nhìn lịch sử duy nhất phát triển, dẫn đến điều Thuấn bức Nghiêu từ từ biến mất, không được mấy ai để ý (4).  

*

Hồi nhỏ tôi có được học câu “Tam nhân đồng hành tất hữu ngã sư” (trong ba người cùng đi với nhau ắt có một người có thể là thầy của ta).  Nghiệm thấy cũng đúng: Nếu không tệ quá, ở mỗi cá nhân đều có điều gì đó mà ta có thể học được. 

Nhưng câu này chỉ được truyền lại có phân nửa (chẳng rõ có phải do tính ưa “giản lược” của người Việt không). Thực ra, trong Luận Ngữ (Chương Thuật Nhiên), câu nói của Khổng Tử như sau: 

“Tam nhân đồng hành tất hữu ngã sư yên. Trạch kì thiện giả nhi tòng chi, kì bất thiện giả nhi cải chi”, nghĩa là:

Trong ba người cùng đi đường, nhất định có người đáng là thầy ta. Hãy lựa chọn ưu điểm của họ để tăng cường học tập, phát hiện ra nhược điểm của họ để loại bỏ, từ đó có thể sửa đổi mình, hoàn thiện nhân cách mình.  

Hay là vào thời đó, báo chí sách vở biết đến đâu thì đăng tới đó, không bỏ thì giờ ra đào bới thêm làm gì?     

*

Gần đây, tôi tìm vào lãnh vực lịch sử thời Tây Sơn và chúa Nguyễn Phúc Ánh.  Đây là một lãnh vực hay và còn rất nhiều điều cần khám phá, nhưng do ý hướng “dìm một triều đại để nâng một triều đại khác lên” của giới đang cầm quyền nên mọi sự có lẽ phải chờ thêm một thời gian khá dài nữa để được làm sáng tỏ.  Trong khi đọc tài liệu, do tò mò nên có bước vào một hai lãnh vực không liên quan, nhưng nó kỳ thú vì cho thấy được những điều mình “biết” trước đây đều chưa đủ.  Xin chép lại một vài điều (5):   
 

HẠ VŨ (2200 BC):

Đại Vũ là một vị thánh, được hưởng lễ cúng tế của cả nước (“quốc tế”). Tương truyền Vũ vì có công trị thủy nên được vua Thuấn truyền ngôi cho. Đây là thời huyền sử nên hậu thế tha hồ thêm thắt.

Trong “Luận Ngữ”, Khổng Tử chỉ nói là Vũ có công sửa sang ngòi lạch để bớt úng thủy mà thôi (thiên 8). Xuống tới đời Mạnh Tử thì lại nâng lên thành Vũ đào chín con sông, vét bốn sông khác cho nước chảy ra biển, luôn tám năm mới xong, ba lần đi qua nhà mình mà không vào (Đằng Văn Công thượng, bài 4). Sau này, qua tới sách “Lã Thị Xuân Thu” đời Chiến Quốc và “Sử Ký” của Tư Mã Thiên (nhà Hán) thì công cuộc trị thủy từ chỗ vét sửa sông rạch của Vũ thành ra đối phó với “nạn đại hồng thủy kinh hoàng”, và thời gian từ 8 năm dài ra thành 13 năm.

Kể từ thời Nam Bắc Triều (420-589), được Nam triều xây dựng lăng miếu đầu tiên để suy tôn (ở Thiệu Hưng, tỉnh Chiết Giang) thì hành trạng của Vũ được góp gió thành bão, đủ thứ chuyện hư cấu thêm vào: Hai bàn tay ông trở nên dày cui u nần vì những cục chai, và nơi chân thì dày đặc những mô sẹo lồi lõm. Buồn cười nhất là suốt 13 năm làm “anh hùng thủy lợi”, Vũ được cho là ba lần đi ngang nhà mình mà không thèm ghé vào, vậy mà lại... có con. Người con ấy là Khải 啟, sau này kế vị ông.

Vì chỗ mâu thuẫn đó mà người ta lại phải ngụy tạo nốt cho trọn, rằng Vũ kết hôn mới 4 ngày thì phải đi trị thủy, có lần đi ngang nhà nghe tiếng con trẻ khóc oe oe mà phải cắn răng lầm lũi bước đi.

Nếu vậy, lại lòi ra chỗ mâu thuẫn khác: Cha Vũ là Cổn 鯀 trước đó được giao nhiệm vụ trị thủy nhưng không hoàn thành, nên bị vua Thuấn giết và lệnh cho Vũ thay cha tiếp tục công việc.  Té ra ông thánh này đang khi chịu tang cha đã kịp cưới vợ và gieo mầm sống vào bụng nàng ta?

Ngụy tạo trong lịch sử thường khó mà không để lại tỳ vết. Huống chi cái chuyện vợ chồng, con trống đạp con mái là chuyện nhân luân, hỷ sự trong kiếp người; vậy mà bọn hậu sinh nỡ lòng bắt ông thánh xách bửu bối chạy long nhong chòi sông đạp rạch suốt 13 năm liền, không được cà tứng, thiệt thòi cho thánh Vũ biết ngần nào!

 

KHỔNG TỬ (551-479 BC):

Ông thánh này có ảnh hưởng thật sâu rộng, không chỉ ở Trung Quốc hoặc riêng châu Á.

Tư Mã Thiên sinh ra sau khi Khổng đã mất đến 400 năm, lại thêm, trước đó nhà Tần đã từng đốt sách, nên khi ông viết tiểu sử Khổng (“Sử Ký” - Khổng Tử Thế Gia), đa phần chỉ là chép theo những chuyện truyền khẩu. Như chuyện Khổng Tử hai lần đến ra mắt Lão Tử, đây thật ra là ngụ ngôn, chỉ Tư Mã Thiên viết, chứ trong sách “Luận Ngữ” (do học trò Khổng Tử ghi chép lại) không thấy nhắc tới. Rồi chuyện có viên quan đại phu nước Lỗ là Mạnh Ly Tử trăn trối, dặn con mình nên đến bái Khổng Tử làm thầy, vì Khổng là hậu duệ của thánh nhân: Năm đó thánh Khổng nhà ta 17 tuổi!

Khổng Tử đề cao chữ Lễ, nhưng người đời sau đã đẩy Lễ của Khổng đến mức cực đoan. Như khi ông làm Á Tướng (đứng thứ nhì trong triều thần, chỉ dưới Tướng Quốc) nước Lỗ, chỉ vì không được chia phần thịt trong lễ tế trời mà bỏ nước Lỗ.  Miếng thịt là miếng nhục, thánh ơi!  

Bỏ Lỗ, Khổng qua Vệ. Khi cùng đi dạo với Vệ Linh Công, Linh Công ngồi chung xe đàng trước với nàng thiếp yêu tên Nam Tử. Vậy là Khổng tự ái, bỏ nước Vệ mà đi sau khi than thở: “Ta chưa thấy ai hiếu đức bằng hiếu sắc!” Lời đó là thừa.  Đàn ông nào lại chẳng ưa gái đẹp, chẳng lẽ ngài muốn nhà vua để cô ái thiếp đẹp mơn mởn ngồi băng sau nhìn hai ông đực rựa cầm tay nhau?

Thật ra, những chuyện đó chỉ là do người ta bịa ra để biến Khổng Tử thành người khắc khổ, lạt lẽo nhân tình…

 

CHU HY (1130-1200):  

Tự là Nguyên Hối, hiệu Hối Am. Đây là ông thánh đã đẩy lý học của Nho giáo lên thành Tống Nho.

Thánh Chu suốt đời mở miệng nói nhân nghĩa, khuyên mọi người nên giữ gìn “thiên lý” (lẽ trời) và tuyệt nhân dục. Người này cực đoan đến nỗi cho rằng đạo làm người chỉ có hai lối: Một là thành quân tử, hai là làm cầm thú.

Vậy đó, nhưng trong “Tống Sử”, quyển 37, có chép rằng vào năm Khánh Nguyên thứ 2 đời Tống Ninh Tôn (1196), Giám Sát Ngự Sử là Thẩm Kế Tổ đã hạch 10 đại tội của Chu Hy, như: Bất kính với vua, bất trung với nước, lấn áp quần thần, bại hoại lễ giáo... Đặc biệt còn hài ra rằng Chu đã quyến rũ hai ni cô đem về làm hầu thiếp; con dâu của Chu tuy chồng chết nhưng lại có chửa, nhờ công của... Chu; loạn luân đốn mạt không gì không dám làm. Sau rốt, Thẩm đề nghị chém đầu Chu “cho tuyệt nọc loài ngụy quân tử”. Trước những lời đanh thép của Thẩm, Chu Hy không đường chối cãi, phải dâng biểu tạ tội (trước đó, Thẩm cũng đã từng tranh luận vạch mặt Trình Di, thầy Chu Hy).

Nhưng mấy trăm năm sau, khi các triều Minh Thanh lợi dụng Tống Nho, đã đề cao Chu Hy, đưa ông vào Văn Miếu để phụng thờ, thì đoạn chép trong “Tống Sử” kia bị lờ đi, chẳng ai nhắc tới.

Ờ, thờ Chu Hy thì cứ thờ vậy, nhưng xin nhớ cho: “Đừng nghe những gì thánh hiền nói, mà hãy nhìn kỹ những gì thánh hiền làm”!   

*

Nói chung, trong những điều mà “các cụ nhà Nho” dạy chúng ta, đa số đều là chuyện “đứng trên con người bình thường” trong xã hội. Thêm một điều nữa, những gì chúng ta được biết lúc trước, nhiều khi chưa đầy đủ hay không đúng với sự thực.   

Hy vọng là với thời gian, rồi đây chúng ta sẽ có thể biết thêm được những điều khác với cái “biết” của chúng ta bây giờ. 

Nhưng căn bản là khi chưa biết rõ về người nào đó, chớ nên quá dễ dãi mà sùng bái thờ phụng, bất cứ là ai!    

(2018-01-20)

  

Chú Thích 

1.       Tiềm long là rồng chìm, tiếng tôn kính để chỉ một người khi chưa đến thời “vượt gió tung mây”.

2.       Vì Nghiêu Thuấn chỉ là một thứ “hình ảnh mẫu mực” trong chính trị ngày xưa ở phương Đông, tất cả các vị vua đều không thể nào hơn Nghiêu và Thuấn được.  Cho nên lập luận như giáo sư Trần Văn Giàu (trong “Hệ Ý Thức Nho Giáo”) rằng “tại sao cứ phải xưa hơn nay” là bỏ qua ý niệm “mẫu mực” nói trên.  Thực ra ông Giàu nói như thế chỉ để chứng minh rằng ý thức Mác-Lê tuy đến sau nhưng hơn hẳn những gì đi trước nó.

3.       Đan Chu là con trưởng của vua Nghiêu, và là người con duy nhất có ghi chép. Một nhà Nho nào đó biết điều này nên đã gạ cho một Ả Đào hát đố cụ Phan Bội Châu: “Vua Nghiêu có chín người con. Đan Chu là một, hỏi còn những ai”?  Tuy nhiên cụ Phan nhanh trí, lái vấn đề qua chỗ khác:

“Thân em thục nữ nhu mì,

Một Đan Chu cũng đủ, hỏi chi đến chín người”!

4.       Tài liệu của Liberty Sea.

5.       Tài liệu của Lê Vĩnh Huy.