Truyện Kiều trong Văn Hoá Việt Nam

Về cái hay của truyện Kiều, xưa nay thiên hạ đă bàn luận khá nhiều, cho nên những ǵ đă trở thành phổ biến, ví dụ như cách hành văn hay, dùng chữ khéo vv... có lẽ không cần phải nhắc đi nhắc lại măi.

Có thể bảo truyện Kiều được ưa chuộng và được truyền bá rộng răi trong nhân gian v́ tương đối nó dễ nhớ dễ thuộc, văn chương uyên áo nhưng tương đối cũng dễ hiểu đối với quần chúng b́nh dân; mặt khác truyện lại có giá trị về đạo nghĩa. Các tác phẩm khác, ví dụ như Lục Vân Tiên, cũng như thế; song rơ rệt là văn chương của truyện Kiều trau chuốt hơn, tả t́nh tả cảnh phong phú hơn nên dễ đi vào ḷng người hơn. Dân Việt ta ưa ngâm Kiều, vịnh Kiều, dẫn Kiều, lẩy Kiều, v.v... là v́ thế.

1. Sự phổ biến của truyện Kiều trong nhân gian:

Đặc điểm lớn nhất của người Việt Nam là yêu thơ. Ít có dân tộc nào yêu thơ như người Việt Nam đến độ thơ đă trở thành như hơi thở trong đời sống: buồn khổ cũng thơ, vui mừng cũng thơ, đánh giặc cũng thơ, ở tù cũng thơ, giao tế với nhau bằng thơ, và khi hẹn ḥ t́nh tự với nhau th́... khỏi nói là thơ nhiều đến như thế nào! Chỉ riêng Ca Dao và Văn Chương B́nh Dân Truyền Khẩu của Việt Nam, nếu có ai đi tom góp cho đầy đủ, hẵn cũng đến những "ba bồ chữ" !

Riêng về truyện Kiều, độ thẩm thấu của nó đă vào rất sâu trong ḷng quần chúng nên rất nhiều người thuộc, có người thuộc được cả những đoạn rất dài. Đáng nói hơn nữa là hầu hết quần chúng Việt Nam, những ai đă biết rơ về truyện Kiều th́ lại muốn biết thêm cho thật chi tiết. Họ thấy thích thú, sung sướng trong những khám phá mới hoặc trong những ứng dụng thơ Kiều theo những điều tức cảnh tức t́nh mới. Ví dụ người ta đố nhau:

Truyện Kiều anh học đă lâu  
Đố anh tóm được một câu hết Kiều ? (1)

hay có khi một cô gái dám dạn dĩ:

Đầu Kiều có một chữ nho
Anh mà nói được em cho làm chồng  
Giữa Kiều có một chữ Không  
Anh mà đoán được tơ hồng em trao (...)

Lắm lúc, người ta đố nhau những câu Kiều đặc biệt, ví dụ t́m ra câu thơ gồm toàn chữ Hán như:

Hồ công quyết kế thừa cơ  
Lễ tiền binh hậu tế cờ tập công

Hoặc bảo kiếm những câu chỉ toàn chữ Nôm thôi, nhưng phải "khác thường" như:

Này chồng, này mẹ, này cha  
Này là em ruột, này là em dâu

Hay là :

C̣n non c̣n nước c̣n dài  
C̣n về c̣n nhớ tới người hôm nay

Có khi họ lại phỏng đoán, chả biết Nguyễn Du thực sự có nghĩ thế hay không:

Đêm khuya gió lọt song đào  
Một vành trăng khuyết ba sao giữa trời (2)

2. Điều cần chú ư khi nói về một số tư tưởng trong truyện Kiều
 

Về mặt các ƯU ĐIỂM cũng như những HẠN CHẾ của truyện Kiều, sách vở đă có nói khá nhiều nên ở đây chúng ta chỉ cần lướt nhanh qua một số điểm và không nêu lại những ǵ đă quá thông thường, phổ quát.

Bên cạnh giá trị cao về văn chương, truyện Kiều c̣n là một tấm gương phản ánh khá rơ rệt thế thái nhân t́nh, nói lên được những tệ đoan của xă hội. Nó cũng diễn tả được tâm-tư t́nh-cảm của cá nhân con người trong nhiều trạng huống khác nhau một cách tài t́nh, sâu sắc. Nhờ những điều như thế nên truyện Kiều mang tính chất riêng chung rất lớn. Ngược lại, HẠN CHẾ KHÁCH QUAN của nó cũng khá nhiều: Suốt cả câu chuyện ta thấy đầy dẫy những ư niệm về nhân quả, định mệnh của tôn giáo (ví dụ: Bắt phong trần phải phong trần !). Bối cảnh của nó lại bắt buộc phải rất xa lạ với Việt Nam (= tất cả toàn ở tận đâu đâu bên Tàu). Đây là chuyện dịch của Tàu (sẽ bàn sau) nên chúng ta không thể đ̣i hỏi ǵ hơn, nhưng chẳng phải là không có hạn chế khách quan trong đó. Sở dĩ văn chương thời đó phải tránh xa bối cảnh Việt Nam v́ ở thời phong kiến, nếu viết một câu chuyện như truyện Kiều với bối cảnh Việt Nam th́ dù vô t́nh hay không, tác giả cũng phải chịu hậu quả khá nặng nề khi có những đụng chạm trên dưới ngang dọc. Do đó các tác phẩm có tiê’ng của ta như CHINH PHỤ NGÂM, CUNG OÁN NGÂM KHÚC, LỤC VÂN TIÊN, vân vân, đều mang bối cảnh rất xa lạ với dân Việt, ví dụ như cơi Thiên San, năm Gia Tĩnh, núi Ô Sào, giặc Ô Qua, v.v...

GIỚI HẠN CHỦ QUAN cũng bao gồm vài điểm khá xa vời thực tế, ví dụ chuyện của ông lănh tụ Từ Hải, một kẻ “ hơn người trí dũng, nghiêng trời uy linh ! ” : Dù có mê gái đến bực nào đi nữa, nếu đương sự không thấy ra được vấn đề, chắc chắn những chân tay tả hữu của ông ta cũng không để cho chỉ v́ một nàng Kiều “bé bỏng” mà họ Từ phải tổ chức một vụ xử án công khai khiến thiên hạ nơi nơi đều biết rơ hết cái "lư lịch" khá thăng trầm của vị "đệ nhất phu nhân" như thế! Việc xử án không có lợi ǵ cho sự nghiệp của họ Từ chút nào về cả hai mặt danh tiếng cũng như tuyên truyền chính trị

Một điểm nhỏ khác là tính chất của sự gắn bó giữa Kiều và Từ Hải. Qua câu nói "ngh́n năm ai có khen đâu Hoàng Sào", ta thấy rơ trước sau ǵ cô Kiều vẫn xem việc làm của họ Từ là hành vi của một thứ "giặc cỏ" (dù rằng lúc mới gặp Từ, cô ta có tạm khen rằnng "Tấn Dương được thấy mây rồng có phen"!). Những lư luận "chiêu hàng" khá yếu ớt của Kiều lại được Từ Hải nghe theo một cách quá ư dễ dăi, hóa ra cái mục đích chống triều đ́nh của họ Từ mà ai cũng ngỡ là để cứu dân độ thế, thật sự không hẵn như vậy ! Tương tự suy ra, việc xử án công khai lũ Khuyển Ưng nọ kia ... rốt cục cũng chỉ để làm vui ḷng người đẹp chứ chả phải v́ Từ Hải muốn đưa ra một bài học để răn những kẻ ác chút nào cả !

Người ta cho rằng sở dĩ Nguyễn Du lèo lái câu chuyện như thế để rốt cục Kim Kiều c̣n có thể gặp gỡ v́ chính ông ta c̣n mơ ước một cuộc "tái hợp" với nhà Lê. Đây có lẽ là mấu chốt của truyện Kiều. Đành rằng Nguyễn Du đă có thể muốn kư thác tâm sự cuả ḿnh qua truyện Kiều, do đó ông ta có thể lèo lái câu chuyện theo ư ông. Nhưng phải nhớ là Nguyễn Du không sáng tác câu chuyện mà chỉ "diễn Nôm" (nói đúng hơn là diễn ra thơ Nôm) lại câu chuyện của một tác giả Trung Quốc tên Thanh Tâm Tài Nhân. Giữa truyện Kiều của Nguyễn Du và Kim-Vân-Kiều-Truyện (hay có thể là tựa ǵ đó) của Thanh Tâm Tài Nhân có những khác biệt ǵ chính yếu, đó là điều chúng ta phải biết đến và nhận định kỹ để có thể phân biệt được đâu là ư thật của Nguyễn Du, đâu là ư ông vay mượn, và đâu là những điều Nguyễn Du chỉ dịch ra một cách tự nhiên, vô t́nh.

Nhà văn Lữ Phương có nhận dịnh rằng truyện Kiều mang giá trị lớn ở điểm đă "đi trước thời đại của nó" qua chuyện Từ Hải: Việc thực hiện công lư "ân đền oán trả" đă không do bàn tay một nhân vật nằm trong giai cấp thống trị như vua chúa, quan lại, trạng nguyên, v.v... mà lại qua tay một kẻ dám chống lại triều đ́nh! Nhận xét thật đúng, nhưng tư tưởng này của ai, Nguyễn Du hay Thanh Tâm Tài Nhân ?

Thêm một điều nữa: có những đoạn thật hay trong truyện Kiều, ví dụ khúc tả Kiều gảy đàn:

Khúc đâu đầm ấm dương ḥa  
Ấy là Hồ Điệp hay là Trang Sinh  
Khúc đâu êm ái xuân t́nh  
Đấy hồn Thục Đế hay ḿnh Đỗ Quyên  
Trong sao trăng tỏ doành quyên  
Ấm sao hạt ngọc Lam Điền mới đông ...

Tất cả những ư niệm so sánh như ở trên, hay những từ ngữ và ư niệm như "tiếng trong tiếng đục", "tiếng sắt tiếng vàng"... ở những đoạn khác là của ai; Nguyễn Du sáng tác ra hay chỉ mang rượu cũ sẵn có bỏ vào b́nh mới một cách khéo léo ?

Xưa nay hầu hết các nhà xuất bản cho ra truyện Kiều đều chỉ chú trọng đến những vấn đề đính chính từ ngữ đúng sai, hoặc giải thích điển cố, hoặc so sánh vài khảo dị đối với các bản cũ đă ra từ trước, v.v... Điều đó cũng tốt, nhưng không cần thiết lắm v́ rốt cục cũng không có ǵ mới, nhất là hiện nay TỰ ĐIỂN TRUYỆN KIỀU đă ra đời. Cái đáng làm nhất là t́m nguyên bản của Thanh Tâm Tài Nhân, dịch cho sát và đúng đắn, rồi so sánh với tác phẩm của Nguyễn Du th́ không mấy ai chịu làm. Trước đây độ 20-25 năm có thấy một tạp chí ở Sài G̣n (Bách Khoa?) chịu khó dịch và đăng dần dà truyện Kiều của Thanh Tâm Tài Nhân bằng văn xuôi. Đây là một công tŕnh quan trọng, đáng t́m lại cho đầy đủ và lưu trữ khi chưa có thể làm được công việc t́m nguyên bản để dịch cho hoàn hảo.

T́m ṭi để nhận định cho đúng đắn về truyện Kiều là một điều cần thiết. Khi hănh diện về truyện Kiều, chúng ta phải nắm rơ là chúng ta hănh diện về nó ở chỗ nào đă đành, cũng phải công nhận nó có những hạn chế nào nữa.

3. Khía cạnh chính trị: Truyện Kiều như một thần dược trong “uống ngoài thoa”  


Đây là một khía cạnh đặc biệt nhất của Việt Nam: dùng truyện Kiều như một thanh gươm hiệp sĩ để trừ tà diệt bạo, một vũ khí để "tịch tà cự bí", một nơi nương tựa để đứng vững trong cảnh thanh bần, một tấm "gương chiếu yêu" để ánh sáng công lư rọi rơ sự trắng đen của sự vật trước tai mắt thiên hạ ... Có thể bảo rằng sức mạnh hùng-hồn của dân tộc đă làm tăng gía trị của truyện Kiều, hay truyện Kiều làm mạnh thêm và vững thêm giá-trị truyền thống của dân tộc. Chưa biết cách gọi nào là đúng, song kết quả th́ như nhau. Ta thử xem qua một số trường hợp.

Trước hết là buổi giao thời khi quân Pháp mới đến. Nếu đă có một số người ra cọng tác một cách trắng trợn như Trần Bá Lộc, Hoàng Cao Khải, Lê Hoan, Huỳnh Công Tấn, Nguyễn Thân, v.v... th́ cũng đă có những người trí thức "c̣n biết mắc cở" kiểu Tôn Thọ Tường. Ông Tường chỉ biện minh cho ḿnh hay đă cố t́m một "chủ thuyết" cho hành động hợp tác của ông ta th́ chưa phải là điều để bàn ở đây, nhưng ai cũng nhớ là ông Tường đă không lỡ dịp nào để biện minh. Song song với những nhân vật khác như Tôn Phu Nhân, Từ Thứ, nàng Kiều cũng đă được ông ta đem ra để nhờ thiên hạ "chứng giám" cho rằng:

Mười mấy năm trời nhục trả xong  
Sông Tiền Đường đục hóa ra trong  
Mảnh duyên b́nh lăng c̣n nong nả (3)  
Chút phận tang thương lắm ngại ngùng  
Chữ hiếu ít nhiều trời đất biết  
Gánh t́nh nặng nhẹ chị em chung  
Soi gương kim cổ thương mà trách  
Chả trách chi Kiều, trách hóa công !

Hiểu rơ ông Tường là cử nhân Phan Văn Trị. Đă nhắc khéo ông Tường nhiều lần, ví dụ như

Anh hỡi Tôn Quyền, anh có biết  
Trai ngay thờ chúa, gái thờ chồng

cũng như đă nêu rơ đâu là trong đục trắng đen một cách rơ ràng, dĩ nhiên lần này cụ cử cũng không im lă.ng. Đại điện cho tầng lớp sĩ phu yêu nước, cụ lư luận:

Tài sắc chi mi hỡi Thúy Kiều  
Khá thương mà cũng trách đôi điều  
Ví dù Viên Ngoại oan khiên lắm  
Sao chẳng Đề Oanh sớ sách kêu ? (4)  
Chút nghĩa chàng Kim t́nh đă bấy  
Nén vàng họ Mă giá bao nhiêu ?  
Liêu Dương ngàn dặm chi xa đó  
Mà đă Lâm Tri bướm dập d́u !

Nhưng nhắc truyện Kiều mà ngậm khổ lần nọ qua lần kia th́ phải kể đến tâm sự của một nhà nho yêu nước nồng nàn khác: NGUYỄN KHUYẾN. Biết cụ là danh sĩ được quần chúng trọng vọng, nhà cầm quyền thấy dụ dỗ măi không lung lay được, bèn nghĩ đủ cách để hạ uy tín của cụ. Họ ép cụ phải làm văn để tế 1 tên quan Tây (Pháp) khi hắn chết (5).

Nghe lời th́ khổ tâm, v́ không khéo sẽ bị dùng làm phương tiện để tuyên truyền rằng "đến cả cụ Tam Nguyên mà c̣n có phần nào hợp tác" ! Nhưng từ chối dĩ nhiên họ không cho, cụ đành ngậm ngùi xem ḿnh như thân phận một nàng Kiều khi đă sa cơ lạc bước th́:

C̣n như vào trước ra sau
Ai cho kén chọn vàng thau tại ḿnh !

Kết quả là truyện Kiều đă trở thành nơi ẩn nấp an toàn cho một tâm hồn muốn giữ vững sĩ khí. Cụ không làm chữ nào, chỉ lẩy Kiều :

Trời Tây bảng lảng bóng vàng  
Thanh gươm yên ngựa lên đàng thẳng giong  
Ngoài ngh́n dặm chốc ba đông  
Bất b́nh nổi trận đùng đùng sấm vang
Bây giờ sự đă vẹn toàn  
Kể làm sao xiết muôn vàn ái ân  
Khí thiêng khi đă về thần  
Hồn c̣n theo ngọn mây Tần xa xa  
Cúi đầu qú trước thềm hoa  
Thác là thể phách, c̣n là tinh anh !

Phải, cái thể phách này "phẩm tiên rớt xuống tay hèn" coi như đă chết, nhưng tinh thần th́ không ai có thể đàn áp được. Vả lại "đứa con quư không thể để chết về tay kẻ cướp", khi chưa đáng phải hy sinh, con người cần phải bảo vệ tính mạng ḿnh !

Nhưng đă yên đâu ! Về sau này, nhân thấy truyện Kiều không mang tư tưởng kêu gọi độc lập hay có ǵ nguy hiểm cho thể chế, người Pháp để dân Việt "phát huy văn hóa" theo đường lối họ vạch ra và giới cầm quyền tổ chức thi đua ngâm vịnh Kiều khắp nơi. Tên Tổng Đốc Lê Hoan lại bắt cụ đứng ra làm chủ khảo cho cuộc thi "Vịnh Kiều". Dưới đây là bài vịnh Kiều của ông chủ khảo:

Thằng bán tơ kia giở giói ra

Làm cho bận đến cụ viên ǵa  
Muốn yên phải liệu ba trăm lạng  
V́ hiếu nên đành một chiếc thoa  
Rước khách mượn màu son phấn mụ  
Bán ḿnh chuộc lấy tội t́nh cha  
Có tiền việc ấy mà xong nhỉ  
Đời trước làm quan cũng thế a ?

Thật đáng cảm phục, mà cũng đáng ngậm ngùi !

*

THỜI buổi ấy, vàng thau lẫn lộn. Các phong trào yêu nước đă lần lượt bị dẹp tan cả để một Nguyễn Đ́nh Chiểu sa nước mắt cho những cảnh:

Trên giồng lửa cháy, cờ tam sắc  
Dưới trảng đèn lờ, bóng thất tinh ... (Khóc Phan công, Ṭng)

Khi đất nước đă ở cảnh "ải lang dứt dấu, ngựa Hồ vào ra" (6) rồi, th́ kẻ theo phú quư mỗi ngày càng thêm nhiều, kẻ lơi lả "ngă tay chèo" cũng đông dần ra khiến một Nguyễn Hữu Huân ngậm ngùi:

Áo Hán nhiều phần thay vẻ lạ  
Rượu Hồ một mặt đắm mùi ngon ! (7)

Đối phó với t́nh thế đó, cụ Phan Bội Châu và các đồng chí đă đứng ra những mong "gom bột để gột nên hồ" với mục đích "vị ngô hoàng chủng thụ hồng kỳ" (= v́ ṇi hoàng chủng dựng cờ đào). Nếu phái Thiết-Huyết (= hay phái Kịch-Liệt) của cụ đă cho ra Hải Ngoại Huyết Thư với những câu:

Ḱa những kẻ lạc tai tham họa
Đều là người tuấn nhă thông minh  
Ai ơi xin chớ cậy ḿnh  
Ngu mà ngu thế thật đành là ngu !  

Ḱa những kẻ vong thù nhẫn sỉ  
Rặt là người phú quư vinh hoa  
Ai ơi nên phải nghĩ xa  
Ngu mà ngu thế, rồi ra hại ḿnh !

(...)

Ḥn máu uất chất quanh đáy ruột  
Anh em ơi, mau tuốt gươm ra  
Có trời, có đất, có ta  
Đồng tâm như thế mới là đồng tâm ! ...

th́ phái Ôn Hoà (hay phái Thận Trọng) cũng nhắc nhở toàn dân rằng chẳng vinh hoa ǵ cái kiếp làm tôi tớ cho người! Năm 1907, cơ quan của phái Ôn Ḥa là Đông Kinh Nghĩa Thục cho lưu hành bài "lẩy Kiều" khắp nơi, nhắm vào quần chúng nói chung nhưng chủ ư kêu gọi những phần tử hợp tác với Pháp. Bài văn nhắc nhở: khi chủ quyền c̣n ở tay TÂY th́ sang giàu đi nữa cũng chỉ làm nô lệ cho người:

Trời Tây bảng lảng bóng vàng  
Bây giờ kim mă ngọc đường với ai ?  
Cúi đầu nép xuống sân mai  
C̣n toan nở mặt với đời cho qua ?  
Trông người lại gẫm đến ta  
Làm ra con ở chủ nhà đôi nơi !  
Người yêu ta xấu với người  
Đỉnh chung hồ dễ ăn ngồi cho yên ! (...)  
Phẩm tiên đă bám tay hèn  
Làm cho bùn lại vẩn lên mấy lần  
Đục trong thân cũng là thân  
Sao cho sỉ nhục một lần mới thôi  
Tẻ vui âu cũng kiếp người  
Công đeo đẳng chẳng thiệt tḥi lắm sao ?  
Thân lươn bao quản lấm đầu  
Vào luồn ra cúi công hầu mà chi !

Nhưng Đông Kinh Nghĩa Thục không sống đuợc lâu. Mới hoạt động được chỉ một năm th́ ngụi Pháp đă hoảng hốt ra lệnh đóng cửa và "hốt" hết các chí sĩ của phong trào ra Côn Đảo (1908). Cụ Phan Bội Châu, linh hồn của phong trào yêu nước đương thời cũng bị bắt cóc ở Thượng Hải (1925) và đưa về Hà Nội. Cụ bị kêu án tử h́nh.

Tuy nhiên sợ rằng một Phan Bội Châu "tuẫn nghĩa" sẽ làm cả một dân tộc đứng vùng lên nhanh hơn, đồng loạt hơn, thực dân Pháp đành đưa cụ Phan đi giam lỏng ở Huế. Cho rằng cụ ở như thế lâu ngày sẽ sinh chuyện không tốt, phái Kịch Liệt th́ mong cụ thoát ra nhanh để "tái tạo cơ đồ", phái Thận Trọng th́ sợ cụ sẽ không giữ được trọn vẹn danh tiết v́ người Pháp đang ráng sức dụ dỗ cụ "đề huề" với họ. Cụ Phan phải lẩy Kiều để nhắn nhủ quốc dân thuộc cả hai phái:

Ví chăng xét tấm t́nh si  
Thiệt ta mà có ích ǵ đến ai  
Vội chi liễu ép hoa nài  
C̣n thân ắt hẵn đền bồi có khi

Sinh rằng từ thưở tương tri  
Tấm riêng, riêng những nặng v́ nước non  
Trăm năm tính cuộc vuông tṛn  
Phải ḍ cho đến ngọn nguồn ngách sông,  
Muôn đội ơn ḷng…

Trong số học sinh Đông Du theo cụ lúc trước, có Nguyễn Bá Trác (c̣n tên là Nguyễn Phong Di) về đầu thú với Pháp và được làm quan, dần dà lên đến chức Tuần Phủ. Cái ghế Tuần Phủ ấy có được nghe đâu cũng do đương sự tố cáo anh em bạn bè đồng chí cũ mà ra. Mặt khác, cha mẹ của đương sự cũng được Nam Triều -- theo lệnh của Pháp -- sắc phong khen ngợi.

Một bữa nọ, con người phản bội kia cao hứng tổ chức ngâm vi.nh. Có một nhà Nho can đảm đă "lẩy Kiều" trước đám đông làm quan lớn xanh cả mặt. Bài thơ được truyền tụng nhanh chóng:

Kể từ lạc bước trở ra  
Một là đắc hiếu, hai là đắc trung  
Giang hồ quen thú vẫy vùng  
Rày xem phỏng đă cam ḷng ấy chưa ?

*

NHỮNG năm từ 1925 trở đi là thời mà truyện Kiều "phát đạt", nhưng lần này theo khuynh hướng xấu nhất. Qua tài văn chương xuất sắc của một người hợp tác mới - Phạm Quỳnh - người Pháp đă tổ chức các phong trào "HỌC KIỀU" rầm rộ khắp toàn quốc để người Việt quên đi quốc sự, chính tri. Chính Phạm Quỳnh đă đưa ra khẩu hiệu cho phong trào "HỌC KIỀU":

Truyện Kiều c̣n, tiếng ta c̣n  
Tiếng ta c̣n, nước ta c̣n.

Phong trào này lan rất nhanh, nhưng tính chất của nó dĩ nhiên bị mọi ngựi khám phá ra sớm. Cụ nghè Ngô Đức Kế, đă từng bị Pháp nhốt tù Côn Đảo nhưng hùng khí không nhụt: Cụ nổi giận viết ngay một bài tựa đề là CHÍNH HỌC VÀ TÀ THUYẾT để công kích nhóm Phạm Quỳnh thẳng cánh. (Bài văn này hùng hồn, sắc bén, tiếc rằng dài quá không tiện chép ra trong khuôn khổ bài viết này).

Một chiến sĩ khác, cụ nghè Huỳnh Thúc Kháng, cũng đi tù Côn Đảo về c̣n chân ướt chân ráo nhưng đă lật đật tiếp sức ngay cho cụ Ngô với cả một loạt thơ "VỊNH KIỀU" dài. Nàng Kiều mà cụ gọi là cái thứ "phường trăng gió" ở đây dĩ nhiên không ai khác hơn kẻ "đứng đầu" phong trào "Học Kiều" : Phạm Quỳnh !

Á cũ qua rồi, mới chửa Âu !  
Học KIỀU xúm xít bọn mày râu  
Đă đem thân thế nương nhà thổ  
C̣n trách cha ông vụng kiếp tu  
Một khúc Đoạn Trường khêu lửa dục  
Mấy thiên Bạc Mệnh chác hơi sầu  
Biết chăng, hỏi cụ Tiên Điền vậy  
Muôn ác tà dâm, ấy sự đâu ?

Muôn ác tà dâm, ấy sự đâu  
T́nh đâu đâu, mà hiếu đâu đâu  
Theo trai gác xó lời cha mẹ  
Làm đĩ thân đành kiếp ngựa trâu  
Nghiêng nưóc trận cười, gương mấy kiếp  
Đắm ḿnh bể sắc, tội ngh́n thu  
Tiên Điền cụ nghĩ mua vui vậy  
Biết nỗi người sau dại thế ru ?

Biết nỗi người sau dại thế ru  
Phong trào đưa giọng chuyện phong lưu  
Vẩn vơ người ấy phường trăng gió  
Đau đớn ḷng ai cuộc bể dâu  
Ṇi giống khôn thiêng dân một nước  
Anh hùng nhiều ít tiếng năm châu  
Tiên Điền cụ có hay chưa nhỉ  
Sách dạy ngày nay đĩ đứng đầu !

Sách dạy ngày nay đĩ đứng đầu  
Xúm nhau sùng bái gái bên Tàu  
Cột đồng Mă Viện xô chưa ngă  
Sóng ác Kiều Nương lại đắm sâu  
Ô điểm ngh́n năm nhơ lịch sử  
Báo chương phân nửa chuyện thanh lâu  
Ai ơi, gọi cụ Tiên Điền dậy  
Đừng để non sông chịu tiếng vu !  

Đừng để non sông chịu tiếng vu  
Phật nhà không lạy, lạy người Tàu  
Trưng Vương đền cũ mùi hương lạnh  
Triệu Ẩu bia c̣n nét chữ lu  
Thiện chẳng thấy bày, bày những ác  
Ơn kia không biết, biết chi cừu  
Tiên Điền cụ biết thời nay nhỉ  
Á cũ qua rồi, mới chửa Âu !  

Quả là một cú đánh trời giáng của văn chương lửa thép !

Ở kinh đô có văn chương tranh đấu của kinh đô, địa phương cũng có văn chương tranh đấu của địa phương ḥa điệu. Vùng Ninh B́nh, tên tổng đốc tham ô là TỪ ĐẠM (8) cũng tổ chức "Học Kiều" và tự đứng ra làm chủ khảo cho cuộc thi "Vịnh Kiều". Họ Từ sớm nhận đưọc một bài ứng thí "xỏ ngọt" rất chua chát:

Khóa cửa pḥng xuân để đợi chờ  
Duyên em mất nết tự bao giờ  
Chàng Kim mê gái công đeo đẳng  
Viên ngoại ch́u con chết ngẩn ngơ  
Nợ trước hẹn ḥ con đĩ ĐẠM  
Duyên sau gặp gỡ bố cu TỪ  
Mười lăm năm ấy, bao nhiêu sướng  
C̣n trách làm chi chú bán tơ !

Nhưng nghe đả kích một ông quan, dù là quan to, cũng chưa bằng nghe đả kích vua! Năm 1945, Việt Nam độc lập. Vua Bảo Đại mới nhận làm Cố Vấn Tối Cao cho chính phủ Việt Minh (chủ tich: HỒ Chí Minh, phó chủ tịch: Nguyễn HẢI Thần) chưa được bao lâu th́ nhân dịp đi Trùng Khánh (Trung Quốc) đă bỏ và về Hồng Kông để lập thế lực khác. Khi Pháp dùng "LÁ BÀI BẢO ĐẠI", ông ta lại vác chiếu trở về Việt Nam làm "Quốc Trưởng". Cụ cử Tùng-Lâm Lê Cương Phụng đón rước vua Bảo Đại về nước với một bài "Vịnh Kiều" độc đáo:

Thơ thới đ̣i phen phận liễu bồ  
Cửa người đành chịu kiếp hoa nô  
Đường xưa nẻo tía vừa ra khỏi  
Lối cũ lầu xanh lại bước vô  
Đă trót hẹn lời cùng bác HẢI  
Sao không thẹn mặt với ông HỒ  
Lộn chồng trốn chúa con người ấy  
C̣n hiếu c̣n trung ở chỗ mô !

4. Thay phần kết

SỢI CHỈ kim tuyến xuyên suốt gịng lịch sử Việt Nam là vấn đề thịnh vượng của giống ṇi và hạnh phúc của toàn dân. Đó là mục đích đầu tiên và cuối cùng, đồng thời cũng là “niềm tin làm dậy lên như men" để con người sống và tranh đấu. Ngày nào mục đích này c̣n chưa đưọc đạt tới, truyện Kiều và dân Việt vẫn c̣n nhiều duyên nợ ba sinh. Khi mà đông đảo người Việt c̣n "phải gọi người nằm thiên cổ dậy", chắc chắn không phải chỉ để làm mỗi cái việc "nghệ thuật vị nghệ thuật".

Truyện Kiều đă được dùng để biện minh và đả kích, dụ dỗ và phản kháng, giúp xâm lăng và chống xâm lăng, v.v... Nhưng trong tất cả các bài Vịnh Kiều, có lẽ bài sau đây của Trần Huy Liệu là bài đáng cảm khái nhất:

Bạc mệnh hồng nhan chán vạn người  
Đoạn trường sổ ấy có tên ai  
Pḥng loan cung cấm đà bao thưở  
Mày trắng lầu xanh mấy độ rồi  
Bể thẳm mênh mông làn sóng gợn  
Sông Tiền man mác cánh hoa trôi  
Chỉ v́ chưa gặp người tri kỷ  
Mà luống long đong suốt cả đời

Riêng với chúng ta – những đứa con của 50 cái trứng đă phiêu bồng, có thể lên núi hay đă xuống bể – truyện Kiều có sống trong ḷng chăng cũng chỉ là lời nhắn nhủ đơn sơ gửi về những người con của 50 cái trứng ở lại :

Chân trời góc biển chơ vơ  
Tấm son gột rửa bao giờ mới phai  
Ǵn vàng giữ ngọc cho hay  
Cho đành ḷng kẻ chân mây cuối trời !

______________________________________________________________________________

CHÚ THÍCH

1. Câu trả lời là:

Trăm năm trong cơi người ta  
Mua vui cũng được một VÀ trống canh

2. Câu thơ nằm ở đoạn Kiều nhớ Thúc Sinh. Thúc Sinh tên THÚC KỲ TÂM, và chữ TÂM viết (tiếng Hán) như một vành trăng với ba chấm. Điều này, Nguyễn Du đă dịch lại, đă nghĩ ra hay người đời sau tự suy diễn ra ?

3. Duyên b́nh lăng = Duyên bèo nước.

4. Đề Oanh là gái, giả trai đi dâng sớ kêu oan cho cha. Cha được tha.

5. Có người nói là văn tế tên toàn quyền Pasquier. Nhưng Pasquier chết cháy trên máy bay năm 1933, c̣n cụ Nguyễn thất lộc năm 1909.

6+7. Thời xưa, các cụ chịu ảnh hưởng quá nặng của văn học Trung Quốc nói chung, NHO GIÁO nói riêng, nên không phân biệt được như chúng ta ngày nay. Các cụ nh́n người Pháp qua ống kiếng màu của văn học Trung Quốc cũ nên gọi quân Pháp là "Quân Hồ Lỗ", đồng thời coi ḿnh có nền văn minh như Hán (= khác xa Hồ). Nguyễn Đ́nh Chiểu khi nói đến phong tục ta bị Tây hóa cũng đă mượn h́nh ảnh:

Buồn xem trong đất U Yên  
Y quan nay hóa áo chiên nón cừu.

ẢI LANG DỨT DẤU : Lang là chó sói. Xưa người Trung Quốc trộn phân chó sói với cỏ khô để khi đốt khói sẽ lên cao. Các cửa ải phía bắc dùng phương tiện xông khói này để truyền tin đi khi bị tấn công. Do đó các ải này gọi là ẢI LANG. Khi đă thua và bị chiếm đóng rồi th́ các ải lang bị san bằng cả, thành ra "Ải Lang Dứt Dấu".

8. Tổng Đốc Từ Đạm là điển h́nh của tham quan Việt Nam theo Pháp. Ông ta nổi tiếng tàn ác. Thưở đó, trong nhân dân có câu:

Thứ nhất là rắn Mai hoa  
Thứ nh́ Từ Đạm, thứ ba Tán B́nh

9. PHỤ THÊM:

Trong cuộc thi Vịnh Kiều do Nguyễn Khuyến làm chủ khảo, người được giải nhất là Chu Mạnh Trinh. Chu có tài, nhưng cụ Nguyễn không ưa v́ Chu đi theo Pháp. Dù vậy, cụ cũng bị áp lực phải lựa Chu v́ Chu là quan to (chỉ đứng sau Tổng Đốc Lê Hoan). Khi đọc bài vịnh của Chu thấy có câu:

Làng nho người cũng xem ra vẻ  
Bợm xỏ ai ngờ mắc phải tay

cụ Nguyễn chê thiếu ư thức và phê:

Rằng hay th́ thực là hay  
Nho sánh với xỏ, già này không ưa

Chu giận, bảo vị chủ khảo "hữu nhăn vô châu". Biết Cụ vốn bị loà từ lâu, Chu gửi biếu một chậu trà (Camelia Sasanqua) đang nở hoa. Cụ làm thơ đáp lễ:

Có khách cho ta một chậu trà  
Đương say, ta có biết là hoa  
Da mồi tóc bạc ta già nhỉ ( = Chu không kính lăo)
Áo tía đai vàng bác đấy a ! ( = nhờ ǵ mà bác được Pháp cho làm quan?)
Mưa nhỏ những kinh phường xỏ lá ( =Chu)
Gió to luống sợ lũ dơi già ( = lũ Pháp)
Xưa nay ta thưởng hoa bằng mũi  
Đếch thấy mùi hương, một tiếng khà.

Văn-Lang Tôn-thất Phương, Canberra 1985

npttp@yahoo.com.au

® "Khi phát hành lại thông tin từ trang này cần phải có sự đồng ư của tác giả 
và ghi rơ nguồn lấy từ www.erct.com"