Lời tòa soạn: Thời gian gần đây dư luận ở trong nước đang xôn xao trước một cuộc vận động cho vụ kiện “Chất độc màu da cam” của “Hội Bảo Trợ Các Nạn Nhân Chất Ðộc Da Cam VN” đòi tiền bồi thường từ các công ty hóa chất Hoa Kỳ về hậu quả của chất khai quang mà quân đội Hoa Kỳ sử dụng trong chiến tranh Việt Nam cách đây 30 năm. Cuộc vận động này có sự tiếp tay của nhiều tổ chức chính trị xã hội của chính quyền Việt Nam cùng các cơ quan thông tấn báo chí, phát thanh, truyền hình... Cuộc vận động được xem là khá rầm rộ khi một website đã có hơn 300,000 chữ ký ủng hộ. Chính quyền Việt Nam cho biết, theo đánh giá của họ, có tới 4 triệu 800 ngàn người ở VN bị nhiễm chất độc màu da cam và hơn một nửa số đó được chính thức coi là nạn nhân chất độc màu da cam. Vụ kiện tụng này xuất phát từ việc “Hội Bảo Trợ Các Nạn Nhân Chất Ðộc Da Cam của VN” hồi đầu năm 2004 đã nộp đơn lên tòa án liên bang Mỹ ở New York để kiện hơn 30 công ty hóa chất trong đó có các tập đoàn tên tuổi như Monsanto, Dow Chemical và Occidental Petroleum và đòi được bồi thường. Bài viết dưới đây của Vũ Quí Hạo Nhiên phân tích vụ kiện này:

“Agent Orange” và bản dịch tiếng Việt “Chất độc màu da cam” là hai cụm từ sinh ra từ chiến tranh Việt Nam nay trở nên quen thuộc với cả người Việt cũng như người Mỹ. Ðây là một loại thuốc diệt cỏ, quân đội Mỹ dùng để khai quang những vùng rừng miền Nam và miền Trung, dọc những nơi bị nghi là có Việt Cộng ẩn náu.

Mỹ từng dùng nhiều loại thuốc khai quang tại Việt Nam. Chúng được chứa trong thùng phuy (thùng sắt 55 gallons) tô màu khác nhau, nên được gọi tên theo màu những thùng thuốc này - thí dụ như Agent Purple (tím), Agent White (trắng), Agent Green (xanh lá cây), v.v... Agent Orange đựng trong thùng sơn vệt màu cam, gồm hai hóa chất 2,4-D và 2,4,5-T là hai chất được chế tạo dựa trên hormone thực vật gọi là auxin (một loại acetic acid). Agent Orange là thuốc bột, người ta trộn với dầu hôi hoặc xăng diesel rồi xịt bằng máy bay xuống vùng cần khai quang.

Tuy nhiên, trong quá trình chế tạo chất 2,4,5-T, một hóa chất khác cũng được tạo ra mà không có cách nào loại ra được, là chất dioxin. Dioxin là tên gọi chung một nhóm hóa chất, nhưng thường được dùng để gọi riêng chất 2,3,7,8-TCDD. Dioxin là một độc tố, gây nhiều tật bệnh. Dioxin khi nhiễm vào người thì sẽ nằm trong mỡ, và sẽ tự tan rã với chu kỳ bán phân khoảng 7 năm (cứ mỗi 7 năm lượng dioxin bớt đi một nửa). Ðàn ông không có cách nào thải dioxin ra, chỉ chờ cho nó tự rã. Dioxin trong cơ thể đàn bà sẽ đi “ra” bằng cách theo chất dinh dưỡng vào bào thai. Ngoài ra, sau khi sinh, dioxin cũng có thể ra theo đường sữa mẹ.

Có bao nhiêu phần dioxin trong người thì sẽ bị bệnh? Nghiên cứu trên thú vật cho thấy có khi chỉ có rất ít dioxin cũng có thể gặp bệnh tật về hormone, về miễn nhiễm, về sinh trưởng. Nếu nhiều dioxin có thể bị ung thư. Ngược lại, một điều cần biết là dioxin không cần làm gì cả nó cũng lọt vào trong người. Ðốt củi sinh ra dioxin. Trong khói thuốc lá có dioxin. Trong khói xe cũng có dioxin. Ăn thịt cá, uống sữa, cũng bị nhiễm dioxin. Dioxin là một hóa chất nay đã có mặt khắp nơi vừa do các hiện tượng tự nhiên như cháy rừng, vừa do các sinh hoạt của người như chạy động cơ xăng, dầu.

Riêng tại Việt Nam, mới cách đây hai tháng trên báo Lao Ðộng, tiến sĩ Nguyễn Quốc Tuấn, trưởng phòng Môi Trường Bộ Khoa Học - Công Nghệ cho biết cam trồng ở tỉnh Hà Giang có chứa 2,4-D, và trái cây nhập từ Trung Quốc thì chứa 2,4-D và 2,4,5-T. Sau khi bài báo này xuất hiện, lại có báo Người Lao Ðộng loan tin tiến sĩ Tuấn bị kỷ luật vì tội tiết lộ bí mật. Báo Thanh Niên đăng bài phân trần của Cục An Toàn Vệ Sinh Thực Phẩm đính chính là chỉ có 2,4-D chứ không có 2,4,5-T, ngụ ý rằng nếu không có 2,4,5-T thì không có dioxin. Tuy nhiên bài báo Thanh Niên không phân biệt rõ giữa trái cây trồng ở Việt Nam và trái cây nhập từ Trung Quốc. Khó biết được sự thật là thế nào.

Giới khoa học chưa hoàn toàn đồng ý về mối liên hệ nguyên nhân / hậu quả giữa Agent Orange và tật bệnh. Từ việc máy bay phun Agent Orange, đến việc bị tật bệnh, không phải là một kết luận hiển nhiên. Trong Agent Orange có bao nhiêu phần trăm là dioxin? Có bao nhiêu phần dioxin thấm vào người? Phần thấm vào người do Agent Orange với phần thấm vào người do các nguồn thiên nhiên sai biệt bao nhiêu? Các tật bệnh của các nạn nhân có phải do dioxin gây ra hay do nguyên nhân nào khác? Mà nếu có do dioxin gây ra đi nữa, có phải do dioxin của Agent Orange hay do dioxin từ biết bao nhiêu nguồn khác?

Có hai phe trong sự bất đồng ý kiến này. Một là phe cựu chiến binh Mỹ cho rằng Agent Orange tự nó sinh ra đủ thứ tật bệnh. Phe kia là chính phủ Mỹ cho rằng không có đủ bằng chứng khoa học Agent Orange là nguyên nhân gây các bệnh ung thư, tuyệt sản v.v... Phe nào cũng có nhiều kết quả nghiên cứu khoa học họ cho là ủng hộ ý kiến của mình.

Những sự bất đồng ý kiến trên căn bản khoa học nhanh chóng xuống cấp, trở thành cuộc cãi vã dựa trên cảm tính và chính trị. Phe các cựu chiến binh thì cho rằng chính phủ cố tình dìm các nghiên cứu khoa học để khỏi bị mang tiếng là đã làm hại lính. Họ kiện chính phủ không được thì quay sang kiện các công ty hóa chất đã làm ra Agent Orange. Các công ty này thì cho rằng luật sư của các cựu chiến binh đã bóp méo kết quả khoa học để làm tiền.

Trong thập niên 1980, các cựu chiến binh kiện các công ty hóa chất tại tòa án liên bang ở Brooklyn, New York. Vụ kiện này do thẩm phán Jack B. Weinstein thụ lý.

Thẩm phán Weinstein là một thẩm phán giỏi, ông là tác giả quyển sách nổi tiếng về tiêu chuẩn trưng bằng chứng trong tòa liên bang, giới luật sư quen gọi là quyển “Weinstein on Evidence” (tạm dịch “Weinstein dạy về luật trưng bằng chứng”). Ông còn có tinh thần độc lập, thấy sao nói vậy không uốn nắn lời, không kiêng nể ai. Trong thập niên 1990, vì bất bình với các luật bắt buộc tuyên án nặng cho những bị can buôn ma túy, nên ông tự nhậm chức Senior Judge (một dạng bán hưu trí) để có quyền từ chối không thụ lý các vụ án đó. Như mọi thẩm phán liên bang, ông Weinstein được quyền tại chức suốt đời, do đó không hề sợ bị áp lực từ bất kỳ phía nào.

Khi thụ lý vụ kiện Agent Orange thời thập niên 1980, gồm hàng chục vụ kiện toàn quốc gom lại làm một, ông đã nhiều lần nói rằng, dựa trên các bằng chứng do hai bên đưa ra, bên nguyên sẽ rất khó chứng minh được Agent Orange gây ra bệnh nào, trừ bệnh chloracne làm da khô, ngứa, nứt nẻ. (Năm 1976, trong một vụ nổ nhà máy hóa chất ở Seveso, Ý, làm vùng lân cận bị nhiễm dioxin, dân cư bị chloracne hàng loạt.) Cũng vì phán quyết này mà nhiều lần ông bị nhóm cựu chiến binh lên án.

Dù vậy, ông cũng ép bên bị đơn, là các công ty hóa chất, phải dàn xếp trả tiền cho các cựu chiến binh, để tránh một vụ kiện có thể kéo dài hàng chục năm hay hơn. Kết quả, năm 1984 các công ty này (và các công ty bảo hiểm cho họ) đồng ý trả số tiền $180 triệu, trong nhiều năm. Ðến năm 1997, khi đã trả hết số tiền này, số cựu chiến binh được bồi thường lên đến 291,000 người.

Rồi bỗng nhiên một nhóm luật sư mới xuất hiện. Những luật sư này nhớ ra rằng còn một nhóm người nữa cũng chưa kiện ai vì Agent Orange, đó là người Việt Nam, kể cả bộ đội miền Bắc, du kích Việt Cộng, và người dân quê trong các làng ở vùng đất từng bị khai quang, từ Long Khánh đến Phú Yên.

Và từ đó một vụ kiện mới xuất hiện, do một nhóm luật sư dẫn đầu là Constantine Kokkoris giúp một tập thể người ở Việt Nam, đại diện là Hội Nạn Nhân Chất Ðộc Da Cam/Dioxin, trong đó có bà bác sĩ Dương Quỳnh Hoa, cựu bộ trưởng y tế trong chính phủ lâm thời cách mạng Cộng Hòa Miền Nam Việt Nam. Vụ kiện này cũng lại do thẩm phán Jack Weinstein thụ lý.

Cũng như vụ kiện của các cựu chiến binh, vụ kiện này nhanh chóng biến từ một vụ tranh chấp dựa trên luật lệ và khoa học, xuống cấp thành một cuộc tuyên truyền chính trị và cãi vã theo cảm tính.

Bởi vì, từ 40 năm nay, mỗi lần Việt Nam xáp lại nói chuyện với Mỹ là đưa ra chuyện Agent Orange. Ðể đòi bồi thường chiến tranh, Việt Nam đưa Agent Orange ra. Mỹ hỏi về quân nhân mất tích, Việt Nam trả lời Agent Orange. Mỹ đòi dân chủ hóa, đòi nhân quyền, Việt Nam cũng nói chuyện Agent Orange. Việt Nam rất sung sướng vì trong đơn kiện, luật sư của Hội Nạn Nhân Chất Ðộc Da Cam/Dioxin gọi hành động phun thuốc là một vụ vi phạm nhân quyền.

Trong quá khứ dùng Agent Orange làm vũ khí chính trị, đã không ít lần Việt Nam vấp những lỗi ngớ ngẩn. Thí dụ như có lần Việt Nam đưa ra các lời thống thiết của những người tự xưng là nạn nhân Agent Orange, nhưng khi họ kể rằng trên đường hành quân họ bị phun thuốc với “những đám mây màu cam” thì phía Mỹ biết rằng đây là lời nói xạo: Agent Orange không phải màu cam, màu cam chỉ là màu sơn bên ngoài thùng phuy! (Xin mở ngoặc: Cũng vì vậy mà bài này dùng chữ “Agent Orange” tiếng Anh chứ không dùng chữ “chất độc da cam” tiếng Việt; chất ấy không hề có màu da cam.)

Lần này khi kiện đòi tiền, tại Việt Nam các cơ quan ùn ùn ủng hộ vụ kiện, từ Mặt Trận Tổ Quốc đến Hội Luật Gia. Trên các báo trong nước, tin tức về vụ kiện luôn luôn kèm theo những lời miêu tả phía bên bị đơn là “ấp úng,” “thiếu lý lẽ,” v.v... Phía luật sư đại diện Hội Nạn Nhân Chất Ðộc Da Cam/Dioxin sẽ đưa ra nhiều kết quả nghiên cứu khoa học để chứng minh rằng Agent Orange gây thiệt hại, phía đại diện các công ty hóa chất cũng sẽ đưa ra những nghiên cứu khoa học cho thấy không có sự liên kết nguyên nhân - hậu quả giữa Agent Orange và các tật bệnh của bên nguyên.

Hơn nữa, phía các công ty hóa chất sẽ tiếp tục đưa ra một lý lẽ họ đã từng đưa ra trước đây và đã từng được thẩm phán Weinstein ủng hộ. Ðó là: Họ chỉ cung cấp Agent Orange cho nhà nước theo đơn đặt hàng của Ngũ Giác Ðài. Quân đội Mỹ mới là người mang Agent Orange đi xịt ở đây ở đó. Không thể dùng hệ thống tòa án Mỹ để kết án, đòi các công ty này phải bồi thường, vì làm như vậy hệ thống tòa án (và các nguyên đơn) đang gián tiếp can thiệp vào công việc của quân đội, tức là của ngành hành pháp.

Tất nhiên, điều này không có nghĩa là ngành hành pháp muốn làm gì thì làm. Nếu ngành hành pháp làm điều gì trái luật, tòa án có thể cấm. Nhưng trong trường hợp đó, tòa án phải cấm trực tiếp Ngũ Giác Ðài hoặc Tòa Bạch Ốc v.v... Tòa án không thể gián tiếp lại đi loanh quanh bên ngoài phạt tiền những công ty làm việc theo đúng đơn đặt hàng của chính phủ.

Vụ Agent Orange mới sẽ đi đến đâu? Rất có thể nó sẽ đi đến cùng kết quả như vụ Agent Orange cũ. Ðó là: Hai bên sau khi đánh đấm tại tòa một thời gian sẽ đồng ý thỏa hiệp với một số tiền nào đó, chắc hẳn phải từ vài chục triệu trở lên. Luật sư ăn phần của luật sư, còn bao nhiêu mang về Việt Nam cho Hội Nạn Nhân Chất Ðộc Da Cam/Dioxin chia cho nạn nhân. Cách chia tiền của những hội này thì ai cũng biết rồi, không cần nói thêm.

Vũ Quí Hạo Nhiên

Hình 1: Những em bé gái được chính quyền VN cho là nhiễm “chất độc màu da cam” ở một trung tâm nuôi dưỡng trẻ em tại Hà Nội.

Hình 2, hình 3 và hình 4: Từ trên xuống dưới: Cấu trúc hóa học của các chất 2,4,5-T, chất 2,4-D, và chất dioxin, theo Hội Hóa Học Hoàng Gia Anh, Agent Orange là một hỗn hợp gồm hai chất 2,4,5-T và 2,4-D, nhưng trong quá trình chế tạo ra 2,4,5-T thì sinh ra chất phụ là dioxin không thể tách ra được.

http://www.nguoi-viet.com/absolutenm/anmviewer.asp?a=9400&z=2