Pham Duy: Về thôi có 100 năm đâu mà đợi

Vietweek

Nguyễn Quang Minh

Nhạc sĩ Phạm Duy, cây đại thụ duy nhất còn sót lại của âm nhạc Việt Nam vừa mới trở về từ phòng cấp cứu của bệnh viện Fountain Valley, sau một biến chứng đột ngột của thuốc… Một hiệu ứng của tuổi già, chuyện cũng thường thôi, vì năm nay, ông đã 86 tuổi. Mấy ai đã sống được như Phạm Duy, chỉ với con số thời gian đó, trải qua những biến thiên của thời cuộc, tâm hồn người nghệ sĩ như Phạm Duy vẫn còn là cái “đinh” của thời cuộc, thật là một hạnh phúc, và một niềm bất hạnh như ông đã từng nói trong một dịp gần đây khi chúng tôi đến thăm ông. Nơi ông ở, cuộc sống và con người vẫn eo xèo, nơi ông sẽ đến, chắc gì sẽ thoải mái hơn. Tuy nhiên, đàng sau những chọn lựa cho mình một thế để đứng, để sống, Phạm Duy còn, mãi còn là một ông bố gương mẫu cho những người con của ông, cho gia đình của ông, dù ở bất cứ nơi đâu, bất cứ thời điểm và hoàn cảnh nào. Không lâu nữa, chờ cho sức khỏe ổn định, Phạm Duy sẽ về Việt Nam luôn. Bônsa không muốn ông ở lại. Người Bônsa “dữ dằn” không để ông ở lại. Và ông đi là một chuyện tất yếu.

Chúng tôi thăm nhạc sĩ Phạm Duy trong lúc cả Bônsa đang sôi lên chuyện ông có quyết định về ở Việt Nam luôn, đài lớn, đài nhỏ, báo lớn, báo nhỏ xúm vào “đánh hội đồng” ông. Rồi gia đình ông phản ứng, có thái độ qua diễn đàn Việt Weekly, lại thêm một lần nữa những phản ứng mạnh mẽ khác tiếp tục là những làn sóng dữ đòi hỏi ở ông một “lập trường”, một bản lãnh “kẻ sĩ”. Trong khi đó, Phạm Duy trước sau chỉ cho rằng mình là một nghệ sĩ mẫn cảm với thời cuộc. Một nghệ sĩ với tất cả sự “trần gian” của hắn với cuộc đời.

Trong lần ghé thăm ông lần thứ 3, Phạm Duy cho chúng tôi xem một thiên phóng sự được gởi ra từ trong nước, về một bà mẹ 100 tuổi, ở một miền quê hẻo lánh, đã trải qua chiến tranh, mất mát con trai, sống đời nghèo khổ và cuối cùng, đã được chính phủ cấp cho nhà, cho đất để sống… Ðoạn phim cụ Nguyễn Thị Ngoan vừa xỏ kim, vừa hát nguyên bài “Nhớ Người Ra Ði” (Dân ca kháng chiến/ Thái Nguyên 1947) đúng với nguyên bản. Ông nói “…còn quí hơn, sướng hơn bất cứ một giải thưởng nào, kề cả giải thưởng Hồ Chí Minh, hay Lê Nin, hay gì gì đó. Với tôi, chỉ nội việc một bà cụ 100 tuổi (năm 2002) đã thuộc và giữ trong lòng bà bài hát của tôi suốt 60 năm, tôi nghĩ mình đã làm được một việc đáng kể. Âm nhạc của tôi, qua những khó khăn của thời cuộc vẫn có một sức sống mãnh liệt…” Phạm Duy nói.

Dưới đây là câu chuyện của chúng tôi.

...................................

Nguyễn Quang Minh (NQM): Trong một cuộc phỏng vấn với Việt Weekly cách đây 3 năm, thưa nhạc sĩ, ông nói rằng đã “tắt đèn, chùi mặt, rời sân khấu…” hình như lời nói này không đúng với thực tế, với những eo xèo cho chuyến đi về ở Việt Nam luôn, bắt đầu một hành trình mới?

Phạm Duy (PD): Nói như thế nào, không riêng gì tôi, mà nhân loại nói chung, người Việt Nam cũng vậy, chúng ta bị giam trong một số phận. Số phận của chúng ta là muốn được sống vui, sống hạnh phúc. Không ai muốn độc tài, không ai muốn gò bó. Thế nhưng, khó có ai thoát khỏi những ràng buộc. Tôi vẫn nghĩ mình đã thoát ra sự ràng buộc của con người từ lâu rồi, từ 50, 60 năm trước.

NQM: Ông cảm thấy thoát ra như thế nào?

PD: Khi ra nước ngoài (1975), phải mất tới 10 năm trời đau khổ vì mất nhà mất cửa, phải lập nghiệp mới. Cho tới khi tôi viết “Rong Ca”, rồi “Tổ Khúc Bầy Chim Bỏ Xứ”… là lúc tôi đã đi ra ngoài rồi. Thiên hạ không nhìn thấy thôi.

NQM: Nhưng gần đây, qua “Hương Ca”, ông lại trở lại với đời sống, với nguyên vẹn tình cảm của một nghệ sĩ ở tuổi… 86?

PD: Sau khi viết “Kiều”, rồi những lần về lại Việt Nam, tôi có hứng viết lại, “Hương Ca” là cảm xúc mới, khác thời kỳ 1945 chứ, khác 1953, khác 2000. Tôi không còn là “Quê hương tôi có con sông đào xinh xắn” nữa, nếu cứ như vậy, chỉ là cũ thôi.

NQM: Trong “Rong Ca”, người nghe tưởng rằng với ca khúc “Người Tình già trên đầu non”, là lúc Phạm Duy đã đi luôn vào không gian, nhưng khi nghe “Tắm Truồng Ðêm Trăng” trong “Hương Ca”, lại thấy Phạm Duy lặn ngụp trở lại trần gian, tại sao vậy?

PD: (cười) thì anh đã đi, em gọi anh về thì anh về… Cảm tưởng của tôi khi về lại Việt Nam đúng như Từ Thức về lại trần gian, không còn ai biết, không còn ai hay nữa. Nhưng tôi vẫn về, vẫn phải về. Không riêng gì tôi, mà ông Kỳ, ông Thích Nhất Hạnh, hay ông nào cũng vậy, ai cũng muốn về quê hương, dù là ai. Âm nhạc của tôi bây giờ không phải là một biến cố văn nghệ nữa, nhưng nó phản ánh tâm tư của tôi, riêng tôi thôi. Trong hồi ký của tôi có nói, âm nhạc của tôi giai đoạn này không màng tới chuyện khen chê, không cần ai đánh giá này nọ nữa. Tôi nghĩ mình đã nếm đủ vinh nhục của đời sống trong suốt hơn một nửa thế kỷ qua rồi. Tôi vẫn đứng ở giữa chợ đời.

NQM: Ðiều mong muốn cuối đời của nhạc sĩ là gì?

PD: Trong dịp về Việt Nam năm 2002, tôi được một nhà sử học Việt Nam là ông Lê Văn Lang, một trong bốn nhà sử học Việt Nam, người đang cùng với một ủy ban nghiên cứu lịch sử, khôi phục lại Thành Thăng Long cũ. Ông Lang đã tặng tôi một cuốn Vidéo, quay một phóng sự về một bà cụ, sống ở thôn Lập Chí - Xã Minh Trí -Huyện Sóc Sơn trải qua chiến tranh, có 2 con là bộ đội, hy sinh anh dũng. Bà sống với con dâu (năm nay cũng ngoài 80) và một lòng kính Chúa yêu người. Bà được Ðảng và nhà nước cấp nhà, cấp đất cho sinh sống… Nói chung là một gương ân tình điển hình của nhà nước đối với người dân có công với cách mạng. Trong một đoạn phim, bà cụ Nguyễn Thị Ngoan đã hát gần như trọn bài hát “Tiễn người ra đi” của tôi (viết năm 1947) với nguyên bản. Khi xem khúc phim này, tôi quá cảm động. Tôi có cảm giác đã “tới nơi” rồi. Những huy chương Hồ Chí Minh, Lê Nin hay những khen tặng tại Hí viện này nọ, các chương trình lớn nhỏ cũng không bằng một bà cụ 100 tuổi, công giáo thuận thành, có con trai chết trận, mà vẫn dùng bài hát của tôi như một an ủi, vỗ về suốt 60 năm! Thiệt là tài tình. Họ nói tôi kiêu ngạo, tôi thế này thế kia… thì cứ để họ nói. Như các anh đây, ở đâu có xa xôi gì với tôi, mà có khi hàng tháng, hàng năm mới gặp nhau?

(nói đến đây, nhạc sĩ Phạm Duy mời chúng tôi, anh Lê Vũ, chủ nhiệm Việt Weekly, ông Phạm Văn Kỳ Thanh và tôi cùng xem thiên phóng sự nói về bà cụ Nguyễn Thị Ngoan, hát bài hát của Phạm Duy)

NQM: Thưa nhạc sĩ Phạm Duy, ông nghĩ gì về thiên phóng sự này?

PD: Tôi nghĩ ngay, đời sống âm nhạc của tôi đến đây là đủ. Tôi sinh ra là một nhạc sĩ. Mà nhạc sĩ, ai cũng muốn trở thành Bethoven, Mozart, còn tôi, khi xem những thước phim như trên, tôi mới thấy mình, biết là âm nhạc của mình là cho người dân lam lũ, khổ sở và, nói như nhà sử học Lê Văn Lang, một số nhạc phẩm của tôi thời kháng chiến đã “nâng đỡ”, “an ủi” những bà mẹ già, những em thơ, những vợ góa trong cuộc chiến tranh Pháp, rồi Mỹ. Một bài hát khác, như bài “Bà Mẹ Gio Linh” (Dân ca kháng chiến - Làng Gio Linh 1948), có người bảo tôi rằng, họ nhắc tôi, sao tôi không về thăm họ. Nhưng họ nói thế thôi, không được thâu vào hình, còn thiên phóng sự này hình ảnh hẳn hoi, cảm động lắm. Sau này, tôi nghiêäm ra rằng… Một cách siêu hình, những nhạc phẩm có tính lịch sử trong một giai đoạn lịch sử, sẽ còn mãi mãi với thời gian. Tôi may mắn là một chứng nhân bằng âm nhạc trong những giai đoạn thăng trầm, để có cơ hội “khóc cười theo vận nước nổi trôi” là vậy. Ở đây, người ta có vinh danh tôi hàng nghìn buổi, ăn mặc đẹp đi dự ở hí viện La Mirada, cũng không bằng một bà cụ ở tận Sóc Sơn, hát bài hát của tôi. Âm nhạc của tôi không dành cho những thính phòng ở La Mirada. Mà ở những nơi có người mẹ mất con, mất tất cả những gì thương yêu nhất, và âm nhạc của tôi đã an ủi được họ, gắn bó một cách thần kỳ với họ qua nhiều thập niên. Bà cụ không hề cho tôi một xu nào, lại đang ở một nơi còn cấm, còn hạn chế nhạc của tôi, thế mà bài hát vẫn cứ được ghi lại, cất lên. Thật là quí hóa quá.

NQM: Theo chủ quan của ông, ở Việt Nam, sự cảm tình của người dân đối với âm nhạc của ông ra sao?

PD: Ðây này, một bằng chứng hùng hồn rồi đấy, chúng ta vừa xem xong cuốn phim tài liệu, phóng sự về bà cụ Nguyễn Thị Ngoan đó… Trong dịp ca sĩ Duy Quang, con trai lớn của tôi hát ở Sài Gòn, 6 đêm bán vé hết sạch. Nghe Duy Quang hát, khán giả muốn được nghe nhạc của tôi. Nhưng Duy Quang chưa được hát nhạc của tôi. Khi đó, khán giả cũng không biết là có tôi hiện diện, ngồi ở dưới, khi Duy Quang giới thiệu tôi, anh có thể tưởng tưởng không… dân chúng nhao lên, muốn đổ cả ban-công vì muốn được hỏi thăm tôi. Những hình ảnh đó, làm tôi rất cảm động.

NQM: Theo ông, tại sao đến giờ này, trong nước, chính quyền Việt Nam vẫn chưa cho phép phổ biến nhạc của ông?

PD: Có nhiều người đã thay tôi hỏi vấn đề này, thì phía những người có thẩm quyền nói họ không cấm. Tôi đã viết thơ hỏi thẳng ông Vũ Khoan, theo đúng một nghị quyết của nhà nước về vấn đề văn hóa. Họ sẽ trả lời cho tôi. Tôi đang chờ. Cả nước biết tôi đã ngồi ký 7 cái đơn xin về nước. Ðến ngày 28 tháng 3, 2005, tôi sẽ khám sức khỏe và dự tính về Việt Nam luôn. Hiện nay tôi đang thu xếp chuyện nhà cửa, con cái để về lại quê hương.

NQM: Như vậy, điểm chính để ông về lại là khán giả, những người yêu âm nhạc của ông?

PD: Cái chính, là một nhà văn, một nhà báo… nhân tâm tùy mạng mỡ. Giữa một vài triệu người với 80 triệu người, anh chọn ai?

NQM: Xin hỏi nhạc sĩ một câu, đối với người Việt mình ít ai dám hỏi, mặc dù ai cũng muốn biết, là việc ông về kỳ này, ở tuổi của ông, việc nằm xuống tại quê hương, có ý nghĩa gì?

PD: Có nghĩa chứ. Anh chưa tới 86 tuổi. Chỉ cần anh 80 thôi, anh sẽ thấy những gì tôi đang muốn nói. Không có gì siêu hình cho bằng có 3 thằng. Một là tướng chiến trường, một thằng tu, tôn giáo, và một thằng nghệ sĩ… Không hẹn mà gặp. Mà cả ba thằng này chưa chắc đã yêu gì nhau, mà cùng gặp nhau tại Việt Nam. Năm nay là năm Ất Dậu, một năm đầy những biến cố. Thì một người suốt đời chỉ tin vào mình vẫn giật mình ngẫm nghĩ… thế này là thế nào?

NQM: Cách đây khá lâu, trong một sinh hoạt văn nghệ, tôi được nghe từ nhạc sĩ, cho rằng ông là người bị cộng sản thù ghét, vì năm 54 (?) về thành, rồi năm 1975 lại chạy qua Mỹ, ông đề cập một cách khá dí dỏm…Vậy thì, theo tôi hiểu, lòng yêu thương con người, hướng thượng của ông có ngược lại với chủ nghĩa cộng sản, khiến họ cứ phải “rượt” theo ông, vậy sự trở về của ông cho thấy là chủ nghĩa đó đã thay đổi (?), phù hợp với quan niệm sống của ông, hay là ông đang thỏa hiệp với những gì mà ông chối bỏ nhiều năm qua?

PD: Vấn đề cũng chẳng gay go như anh trình bày đâu. Trong hồi ký của tôi, đã nói rõ rằng, nếu cuộc kháng chiến chống Pháp không có ông Hồ Chí Minh, mà có bất kỳ một ông Hồ, ông Nguyễn, ông Trần nào đó, tất cả người dân, nghệ sĩ chúng tôi đều theo hết. Chúng tôi không theo kháng chiến, không yêu nước vào thời điểm đó thì mới lạ. Lúc đó tôi mới 20 tuổi. Cộng sản hay lắm chứ. Cả thế giới thích, chứ có riêng gì tôi? Ðó là một xu thế. Nói thật nhé, 20 tuổi, ngu lắm… chỉ vì lúc đó có vợ, vợ có con,… chạy vào Sàigòn, sợ khổ. Thế thôi. Chẳng có gì khác. Khi chạy vào thì ông Diệm, ông Mỹ bơm cho mình nói xấu, thì mình thấy xấu, thế thôi. Xu thế mà. Nhưng bây giờ tôi có thể nói thế này, đã qua 60 năm, tôi về, và tôi đã tận mắt thấy, cái xấu mà tôi từng thấy, từng tưởng tượng ra đã không còn. Và tôi muốn về Việt Nam sống luôn. Nghị quyết 36, mở rộng cho người dân về lại, tôi về thôi.

NQM: Như vậy, ông không phải là người làm chính trị?

PD: Không bao giờ tôi làm chính trị. Nếu tôi làm chính trị, bây giờ tôi đã là ông phụ tá của ông Hồ Chí Minh rồi, hay tổng trưởng của ông Ngô Ðình Diệm rồi. Phải công bình nhìn tôi đi, tôi là một nghệ sĩ. Dù sao đi chăng nữa. Tôi là nạn nhân… của tôi!

NQM: Vì sao?

PD: Vì nổi danh quá. Nói vậy thôi. Tôi chỉ là người hát rong. Tôi chẳng tự cao tự đại, nếu vậy, sao tôi có thể làm đơn đi xin hát? Người nghệ sĩ bị chính trị cuốn lấy như con trăn, không thoát ra được. Thế mới khổ. Cứ xem Trịnh Công Sơn, Văn Cao, hay ngoài này như ông Mai Thảo, cũng bị chính trị cuốn vào. Còn tôi, tôi thoát ra được. Tôi buồn cái buồn của nhân dân, vui cái vui của nhân dân.

NQM: Ông thấy ở Việt Nam ra sao, về mặt đời sống?

PD: Tôi đã về hơn 10 lần. Ðời sống rất thoải mái. Hai giờ sáng hàng quán, tiệm ăn vẫn mở đông nghẹt. Còn bên này, mới 8 giờ tối đã đóng cửa.

NQM: Ông là người đi về Việt Nam nhiều lần kể từ vài năm qua. Rộng hơn, ông là người sống và trải qua nhiều giai đoạn lịch sử, ông là người sống ở hải ngoại cũng lâu, hiểu rất rõ bản chất của đời sống người dân hải ngoại, tóm lại, ông là người nhìn rõ cả hai phía, xin ông cho một đánh giá, một cái nhìn chung cả trong và ngoài?

PD: Chúng ta cứ bị giam vào những thành kiến cũ. Rồi tự buộc mình vào bởi các chính kiến khác nhau mà quên một điểm quan trọng, là “bình thường hóa cuộc đời”. Bình thường hóa thế nào là do mỗi người. Tôi cũng đã… bất thường hóa vài chục năm, cho tới khi gần đây, tôi đã bình thường được rồi (hì hì). Làm sao không mất bình thường khi mất 3 cái nhà, các con bị kẹt lại sau 1975? Sang đây lại phải đi cày, lái taxi. Cho tôi khi tôi làm rong ca (1988), nhờ âm nhạc, tôi ra khỏi sự mất quân bình của đời sống cơm áo. Thôi đi. Bây giờ cho tôi xin, đừng nói, đừng hỏi nữa…

NQM: Tương lai Việt Nam có… sáng lạng không?

PD: Ơ hay, tôi có phải thầy bói đâu? (hì hì).