[ Xem Mục Lục ]
| Tính Danh Học Việt Nam : Nghiên
cứu Tên Tự
|
NGHIÊN CỨU TÊN TỰ CỦA NGƯỜI VIỆT NAM Ngoài tên họ, tên đệm, tên chính, người Việt Nam c̣n nhiều loại tên như đế hiệu, niên hiệu, thụy hiệu, tôn hiệu, tên tự, tên hiệu, tên thánh, pháp danh v.v... Có loại tên đă vĩnh viễn đi vào lịch sử, có loại mới xuất hiện khi nước ta tiếp xúc với văn hóa tây phương, có loại chỉ dành riêng cho một giai cấp hoặc tầng lớp xă hội nhất định. Do vậy để t́m hiểu những danh xưng đặc biệt của người Việt Nam, chúng ta cần nói về các danh xưng đặc biệt của vua chúa Việt Nam, và các danh xưng đặc biệt của thường dân Việt Nam. Bài nghiên cứu này tập trung vào một loại tên của giới trí thức Việt Nam thời xưa: Tên Tự 1. Định Nghĩa Tên Tự: Theo định nghĩa của Đại Từ Điển Tiếng Việt, tên tự là tên đặt dựa vào tên vốn có thường phổ biến trong giới trí thức thời phong kiến. Đối với dân gian xưa, tên tự c̣n được gọi là tên chữ v́ các cụ thường dùng từ Hán Việt để đặt tên này. Ví dụ khi viết tiểu sử cụ Nguyễn Đ́nh Chiểu (1822-1888), các sách vở thường ghi: tự là Mạnh Trạch, hiệu là Trọng Phủ hay Hối Trai. Tên tự bắt đầu có từ đời nhà Chu, sau khi triều đại này đặt ra phép kỵ húy tên vua. Tên tự đă tồn tại suốt thời kỳ quân chủ tại Trung Quốc cũng như Việt Nam. 2. Mục Đích Tên Tự: Tên tự đặt ra để kiêng húy tên chánh, nên nguyên tắc căn bản khi đặt tên tự là làm sao giữa tên chánh và tên tự có sự liên hệ với nhau. Nói khác đi, nói đến tên tự, người ta có thể suy ra tên chánh và ngược lại. Nguyên tắc đặt tên tự được sách Bạch Hồ Thông ấn định như sau: Vấn danh tri kỳ tự, vấn tự tri kỳ danh, nghĩa là hỏi tên chánh biết tên tự, hỏi tên tự biết tên chánh. Một khi đă có tên tự, người khác sẽ dùng tên đó để gọi cá nhân ấy trong việc giao tiếp xă hội. Ví dụ 3 nhân vật thời Tam Quốc là Tào Tháo được gọi là Tào Mạnh Đức, Lưu Bị được gọi là Lưu Huyền Đức, Tôn Quyền được gọi là Tôn Trọng Mưu. Ngày xưa, lúc Hán học c̣n thịnh hành, tên các danh nhân đều viết bằng Hán tự nên việc t́m hiểu sự liên hệ giữa tên chánh và tên tự có phần dễ dàng. Ngày nay, ta gặp trở ngại lớn v́ tên các danh nhân được viết bằng quốc ngữ, có âm nhưng không biết mặt chữ Hán thế nào. Do đó, không biết đích xác tên các cụ có ư nghĩa ra sao v́ nhiều chữ đồng âm nhưng dị nghĩa. 3. Nguồn Gốc Tên Tự: Tại Việt Nam, không có sử liệu nào cho biết tên tự có từ bao giờ. Sử gia Lê Tắc trong An Nam Chí Lược ghi ông Đỗ Viện sống cuối đời Đông Tấn (317-419) có tên tự là Đạo Ngôn. C̣n đọc tiểu sử các nhà nho trong thế kỷ thứ 10, chưa thấy vị nào lấy tên tự. Nhưng đọc Lĩnh Nam Dật Sử, ta thấy nhân vật chính là Hoàng Quỳnh, người Mường, có tên tự là Phùng Ngọc. Sách này do Ma Văn Cao soạn và người cháu năm đời là Ma Văn Khái tặng cho Trần Nhật Duật để ông này đem dịch ra Hán văn, cho in năm 1297. Như thế, nếu tính từ Ma Văn Cao đến người cháu năm đời, th́ sách này ít nhất đă được viết vào khoảng thế kỷ thứ tám, thứ chín. Như vậy, người Việt đă biết dùng tên tự cách đây hơn 1000 năm. 4. Nhiệm Vụ Tên Tự: Đọc tiểu sử các danh nhân Trung Quốc cũng như Việt Nam, ta thấy tên tự có thể là tên đơn, tên hai chữ, ba chữ. Nhưng tuyệt đại đa số là tên hai chữ và nếu phân tích các tên tự, ta thấy chỉ một trong hai chữ có liên quan đến tên chính, c̣n từ ngữ kia được thêm vào để làm một trong ba nhiệm vụ sau đây: a. Để chỉ thứ cấp trong họ hàng: Người Trung Quốc cũng như Việt Nam ghép một từ như Bá, Mạnh, Trọng, Quư, Trưởng, Cao vào tên tự để chỉ thứ cấp họ hàng. Ta có thể kể các ví dụ: Đức Khổng Phu Tử tên là Khổng Khâu (551-479 TCN), tự là Trọng Ni. Ngài chọn chữ Trọng trong nhóm Bá, Mạnh, Trọng, Quư để cho biết ngài là con thứ trong gia đ́nh. C̣n chữ Ni liên quan đến chữ Khâu v́ tại Trung Quốc có ngọn núi Ni Khâu là nơi mà bố mẹ đức Khổng Tử đă cầu tự ngài ở đó. Nhắc tới chữ Ni, người ta nghĩ ngay đến chữ Khâu. Tại Việt Nam, Giáo sư Nguyễn Ngọc Huy (1924-1990) cho biết tên tự của ông là Trọng Minh. Chữ Trọng chỉ người con thứ, chữ Minh đồng nghĩa với Huy là ánh sáng. b. Để chỉ sự tôn kính: Người Trung Quốc cũng như Việt Nam dùng các từ sau đây để ghép với tên tự chỉ sự tôn kính: Công, Chi, Doăn, Hoằng, Khổng, Ông, Phu, Phủ, Phụ, Thúc, Sĩ. Ví dụ Gia Cát Lượng, chiến lược gia thời Tam Quốc, có tự là Khổng Minh. Minh và Lượng có nghĩa là ánh sáng. Từ Khổng được thêm vào để tỏ ư tôn kính. Cùng chiến tuyến với Gia Cát Lượng có quân sư Bàng Thống, tự Sĩ Nguyên. Chữ Thống có nghĩa là hợp tất cả lại làm một, đồng nghĩa với chữ Nguyên nghĩa là các thành phần không thể phân ly ra được. Chữ Sĩ để tỏ ư tôn kính. Tại Việt Nam, ông Trương Hán Siêu (?-1354), danh nhân nhà Trần, có tự là Thăng Phủ. Thăng và Siêu đều có nghĩa là tiến lên chỗ cao hơn. C̣n từ Phủ thêm vào để tỏ ư tôn kính. c. Để tên tự có âm thanh hài ḥa và có ư nghĩa đẹp. Ngày xưa, đa số tên tự được các cụ thêm một từ ngữ để có âm thanh hài ḥa, có ư nghĩa hoa mỹ. Ví dụ Quan Vũ, một danh tướng thời Tam Quốc có tên tự là Vân Trường. Vũ và Vân có mối liên hệ với nhau. Vũ là cánh chim bay, Vân là mây gió, c̣n chữ Trường được thêm vào để có âm thanh hài ḥa và ư nghĩa hay. Vân Trường là giải mây dài. Bà Nguyễn Nhược thị, tên là Nguyễn Thị Bích (1830-1901), tác giả Hạnh Thục Ca, có tên tự là Lang Hoàn. Bích và Lang trong Hán tự có nghĩa là ngọc, c̣n Hoàn là viên, được thêm vào cho có ư nghĩa. Lang Hoàn là viên ngọc.(c̣n tiếp) (Ngày mai: Phương pháp đặt tên tự) |
| Nguyễn Long Thao http://vietcatholic.com/news/html/news22226.htm |
| Tính Danh Học Việt Nam :
Nghiên cứu tên tự (Phần II) 5. Phương Pháp Đặt Tên Tự: Như đă nói trên, nguyên tắc đặt tên tự là làm sao giữa tên tự và tên chánh có sự liên hệ. Để đạt mục tiêu này, các danh nhân Trung Quốc cũng như Việt Nam đă áp dụng bốn phương pháp sau đây: a. Dùng chữ đồng nghĩa: Theo phương pháp này, tên chính và tên tự đồng nghĩa. Đa số các danh nhân Trung Quốc và Việt Nam dùng phương pháp này để chọn tên tự. Ta có thể nêu các ví dụ: Tại Trung Quốc, nhân vật lịch sử Tào Tháo thời Tam Quốc có tên tự là Mạnh Đức. Tháo và Đức trong Hán tự đều có nghĩa là đức hạnh, phẩm giá. Chữ Mạnh thêm vào để chỉ người con thứ. Đồng thời với Tào Tháo có dũng tướng Trương Phi, tự là Dực Đức. Phi và Dực đều có nghĩa là bay. C̣n chữ Đức được thêm vào để tên thêm phần hoa mỹ. Lăo Tử tên thật là Lư Nhĩ, tự Bá Dương. Dương và Nhĩ đều có ư nghĩa liên quan đến mặt trời. Thầy Mạnh Tử tên chính là Mạnh Kha, tên tự là Tử Dư. Chữ Kha có nghĩa là trục xe, chữ Dư có nghĩa thùng xe, cả hai được viết với bộ xa là cái xe. Thầy Nhan Hồi có tên tự là Uyên. Hồi và Uyên đều có nghĩa là ḍng nước, được viết với bộ thủy. Lỗ Túc, chính trị gia thời Tam Quốc, quân sư cho Tôn Quyền, có tên tự Tử Kính. Túc và Kính đều có nghĩa là cung kính. Thầy Tệ Dư, đồ đệ của đức Khổng Tử có tên tự là Tử Ngă. Dư và Ngă có nghĩa là tôi. Nhà cách mạng Lương Khải Siêu (1873-1929) có tự là Trác Như. Trác và Siêu đều có nghĩa là vượt lên cao hơn nữa. Tại Việt Nam, cụ Trương Hán Siêu có tên tự là Thăng Phủ. Từ ngữ Siêu và Thăng đều có nghĩa là tiến lên chỗ cao hơn. Nhà bác học Lê Quư Đôn (1726-1784) có tên tự là Doăn Hậu. Đôn và Hậu đều có nghĩa là thành thực. Danh sĩ triều Nguyễn là Trương Quốc Dụng (1797-1864) có tự là Dĩ Hành. Dụng và Dĩ đều có nghĩa là dùng. Thi sĩ Trần Tế Xương có tự là Tử Thỉnh. Thịnh và Xương đều có nghĩa là phồn vinh, phát đạt. Cụ Nguyễn Đ́nh Chiểu (1822-1888) có tự là Mạnh Trạch. Chiểu và Trạch có nghĩa là cái đầm, cái ao. Khi viết, hai chữ này đều có bộ thủy. Hai học giả miền Nam thời Pháp thuộc là các ông Trương Vĩnh Kư (1837-1898) tự là Sĩ Tải và Trương Minh Kư tự là Thế Tải. Chữ Tải trong tên tự của hai ông có nghĩa bóng là nhân tài làm được việc lớn. C̣n chữ Kư có nghĩa bóng là nhân tài kiệt xuất. Nhà văn Đào Trinh Nhất (1900-1951) có tự là Quán Chi. Nhất và Quán đều có nghĩa hạng nhất, đứng đầu. b. Dùng phương pháp loại suy: Phương pháp này là dựa vào tên chính, suy ra tên tự hay ngược lại. Ta có thể nêu các thí dụ sau: Đời Xuân Thu Chiến Quốc, có ông Tư Mă Canh, tự là Tử Ngưu. Canh là cầy ruộng. Áp dụng phương pháp loại suy, ta thấy khi cầy ruộng th́ cần trâu, tức Ngưu, nên ông Tư Mă Canh đă chọn tên tự là Tử Ngưu, chữ Tử thêm vào để tỏ ư tôn kính như Lăo Tử, Khổng Tử. Ông Chu Trương tự là Tử Cung. Cung là cây cung, khi nói đến cung, ta nghĩ đến việc phải trương giây cung. Danh tướng Triệu Vân thời Tam Quốc có tự là Tử Long. Nói tới vân là mây, ta nghĩ đến long là rồng bay trong mây. Tôn Quyền, vua của Đông Ngô thời Tam Quốc, có tự là Trọng Mưu. Trong Hán tự, từ kép Quyền Mưu nghĩa là mưu kế để đối phó với những trường hơp phi thường hay mưu kế gian quyệt. Do vậy, người tên Quyền lấy tên tự là Mưu, c̣n từ Trọng chỉ thứ cấp trong gia tộc. Tại Việt Nam, các cụ cũng áp dụng nguyên tắc này. Ông Lư Văn Phức (1785-1849), tác giả Nhị Thập Tứ Hiếu có tự là Lân Chi. Chi có nghĩa là một thứ cỏ thơm. Nói đến thơm, người ta nghĩ đến chữ Phức là hương thơm. Cụ Trương Đăng Quế, danh nhân triều Nguyễn, có tên tự là Diên Phương. Phương có nghĩa là mùi thơm. Diên Phương nghĩa là mùi thơm ngào ngạt, nhắc ta nhớ đến mùi thơm cây quế. Ông Lương Nhữ Hộc, đỗ thám hoa đời Lê Thái Tông (1434-1442), là tổ nghề in ở Việt Nam, có tên tự là Tường Phủ. Tường có nghĩa là chim bay lượn. Chữ Tường và chữ Hộc đều viết với bộ điểu, từ đó loại suy ra tên chánh phải là loại chim: chim hộc giống như con thiên nga. Cụ Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) tự là Hạnh Phủ. Hạnh là đức hạnh, liên hệ đến Khiêm là nhún nhường. C̣n từ Phủ thêm vào để tỏ vẻ tôn kính. c. Dùng điển tích để đặt tên tự: Phương pháp này là lấy một thành ngữ, một câu văn, hay điển tích của Tàu mà trong đó có cả tên chính và tên tự. Xin nêu vài Ví dụ: Đời nhà Hán có ông Ngụy Triết tự Tri Nhân. Ông lấy tên Tri Nhân v́ thành ngữ Trung Quốc có câu: “Tri Nhân Tức Triết”. Ông Lộc Long có tên tự là Tại Điền. Trong Kinh Dịch có câu: “Hiên Long Tại Điền” nên người tên Long lấy tên tự là Tại Điền. Ông Phan Nhạo có tự là An Nhân. Trong sách Luận Ngữ có câu: “Trí Giả Nhạo Thủy, Nhân Giả Nhạo Sơn”, nghĩa là người có trí thích nước, người có ḷng nhân thích núi. Tên chánh là Nhạo nên lấy tên tự là Nhân. Tại Việt Nam, các nhà nho xưa cũng áp dụng phương pháp này. Ông ngoại của Giáo sư Nguyễn Ngọc Huy là cụ Trần Minh Đức có tự là Nhuận Thân. Chữ Đức và Nhuận Thân đều có trong câu của sách Đại Học: “Phú Nhuận Ốc, Đức Nhuận Thân”. Nghĩa là sự giàu có làm nhà ở tốt đẹp, đức hạnh làm thân ḿnh tốt đẹp. Học giả Bùi Kỷ có tên tự là Ưu Thiên. Theo sách Liệt Tử và Tả Truyện, nước Kỷ có người suốt ngày lo trời sập. Do vậy, nhắc đến ưu thiên, nghĩa là lo trời sập, người ta nghĩ ngay đến người nước Kỷ. Đó là lư do tại sao cụ Bùi Kỷ lấy tên tự là Ưu Thiên. d. Dùng tiếng phản nghĩa để đặt tên tự: Nếu áp dụng phương pháp này, tên tự và tên chính phải có ư nghĩa trái ngược nhau. Ví dụ nhà thơ Đào Tiềm (372-472) của Trung Quốc có ảnh hưởng lớn tới tư tưởng của các nhà nho Việt Nam có tên tự là Nguyên Lượng. Lượng và Tiềm trái nghĩa nhau. Tiềm có nghĩa là ẩn dấu trong khi Lượng có nghĩa là phô bày ra. Đời Xuân Thu Chiến Quốc, môn đệ đức Khổng Tử là ông Đoàn Mộc Tứ có tự là Tử Cống. Theo từ điển của Đào Duy Anh, chữ Tứ là người trên cho người dưới, c̣n Cống là hiến dâng, hàm ư người dưới dâng cho người trên. Ông Bốc Thương tự là Tử Hạ. Ta biết, khi xưa Thương và Hạ là hai triều đại Trung Quốc ḱnh chống lẫn nhau. Thi sĩ Hàn Dũ đời Đường làm bài văn ném xuống sông để cá sấu đi có tên tự là Thoái Chi. Dũ và Thoái trái nghĩa nhau. Dũ là tiến thêm lên c̣n Thoái là thụt lùi lại. Danh thần nhà Nguyễn là ông Trần Tiễn Thành, khi trước tên là Dưỡng Độn, tự là Thời Mẫn, hiệu là Tốn Trai. Độn và Mẫn trái nghĩa nhau. Độn có nghĩa là không rơ ràng, tối tăm, chậm chạp, c̣n Mẫn có nghĩa là thông minh, mau mắn. Ngoài bốn cách phổ thông trên, người Trung Quốc c̣n dùng nhiều cách thế phức tạp khác để đặt tên tự. Ví dụ đời Xuân Thu có ông Nhiên Đơn, tự là Tử Cách. Chữ Cách là tấm da trâu nhuộm màu đỏ để làm áo giáp. C̣n chữ Đơn nghĩa là màu đỏ. Nên nghe chữ Cách, người ta phải suy luận qua hai giai đoạn mới biết tên chánh là Đơn. Qua các thí dụ trên, ta thấy có nhiều cách thế đặt tên tự và các cụ xưa quan niệm rằng tên tự càng bí hiểm bao nhiêu, càng tỏ ra ḿnh trí thức bấy nhiêu. Thành ra, hiểu được tên tự của các cụ không phải là điều dễ dàng. Tuy nhiên, tên tự lại là một đề tài rất ư nghĩa về phương diện ngữ học. Do đó, vấn đề cần được nghiên cứu sâu rộng để có thể làm được quyển từ điển về tên tự, như các nhà ngữ học Âu Mỹ và Trung Quốc đă làm về tên hiệu của các người thời danh trong nước họ. 6. Nghi Lễ Đặt Tên Tự Tại Việt Nam: Tên tự được người xưa đặt trong ngày lễ mà người Việt gọi là lễ Thành Đinh, tức thành người, c̣n người Trung Quốc gọi là lễ Gia Quan, tức lễ đội mũ. Lễ này cử hành cho nam giới, lúc khoảng 20 tuổi, tức lứa tuổi mà xă hội coi người đó đă đạt mức trưởng thành. Lễ thành đinh là một biến cố có ư nghĩa nên được cử hành trong một buổi lễ trang trọng. Lễ thành đinh được tổ chức như sau: Trước hết, cha mẹ chọn ngày lành tháng tốt tổ chức buổi lễ. Khách mời là bà con nội ngoại và một số bạn bè thân quen. Tất cả tề tựu trước bàn thờ gia tiên, được trần thiết với nhang đèn, hoa trái. Chủ lễ là vị trưởng thượng trong ḍng họ hay người có uy tín trong thôn xóm được cha mẹ mời. Người thanh niên trong bộ áo dài the, quỳ trước bàn thờ. Mở đầu, chủ lễ làm lễ lên đèn, sau đó cử hành nghi thức cáo gia tiên, rồi ngỏ lời khuyên bảo người thanh niên: Con ơi, nay con lớn khôn, bắt đầu từ hôm nay, con phải gánh trách nhiệm trong gia đ́nh, xă hội. Phải biết tự trọng, nuôi ư chí lập thân, học hành chăm chỉ. Sau đó, người cha hay vị trưởng lăo lấy khăn xếp đội cho anh và tuyên bố tên tự của anh. Từ ngày cử hành lễ thành đinh, theo nguyên tắc, người con hết lệ thuộc vào bố mẹ. Anh có thể thay mặt cha mẹ quản lư tài sản, thừa kế hương hỏa và chịu trách nhiệm về những công việc ḿnh làm. Trách nhiệm đó được coi là nặng nề, nên trong nhiều gia đ́nh, người thanh niên phải trải qua cuộc trắc nghiệm về sức khỏe, gia chánh, hay những cuộc thi đua đ̣i óc sáng kiến để chứng tỏ hội đủ điều kiện đạt tŕnh độ tự lập. Như đă nói, tên tự được đặt bằng từ Hán Việt nên hiểu được tên tự là điều khó. Do vậy, thông thường chỉ nhà nho, hay tầng lớp khá giả mới có tên tự. Giới b́nh dân ít ai đặt tên tự cho ḿnh. Nếu có, cũng phải nhờ các nhà nho đặt và giải thích ư nghĩa cho. Từ ngày có tên tự, người khác sẽ dùng tên đó gọi thay tên chính để tỏ ḷng kính trọng. (hết) (E mail : thaonguyen918@yahoo.com) |
| Nguyễn Long Thao VietCatholic News (Chúa Nhật 14/11/2004) |
Xem Tính danh học Việt Nam:
[ Xem Mục Lục ]